Kalendarium życia i służby
1867
5 grudnia – w majątku Zułów w powiecie święciańskim na Wileńszczyźnie przyszedł na świat Józef Klemens Piłsudski. Urodził się jako czwarte z dwanaściorga dzieci Marii z Billewiczów (1842–1884) i Józefa Wincentego Piłsudskiego (1833–1902), komisarza powiatowego Rządu Narodowego podczas powstania styczniowego. Rodzeństwo przyszłego Marszałka to siostry: Helena (1864–1917), Zofia (1865–1935), Ludwika (1879–1924), Maria (1873–1921) i bracia: Bronisław (1866–1918), Adam (1869-1935), Kazimierz (1871–1941), Jan (1876–1950), Kacper (1881–1915) oraz bliźnięta Piotr i Teodora, zmarłe w niemowlęctwie. Ród Piłsudskich wywodził się z linii kniaziów litewskich Ginetów i pieczętował się herbem Kościesza, Billewiczowie herbu Mogiła , zaliczani byli do najstarszych rodzin na Żmudzi.
15 grudnia – w kościele rzymskokatolickim w majątku Sorokpol (obecnie Powiewórka) w dekanacie święciańskim na Wileńszczyźnie odbył się chrzest Józefa Piłsudskiego. Sakramentu udzielił ks. Tomasz Woliński, a rodzicami chrzestnymi przyszłego Marszałka byli Józef Marcinkowski i Konstancja Rogalska.
1875
6 lipca – w majątku Piłsudskich w Zułowie miał miejsce pożar, który strawił doszczętnie zabudowania dworskie. Rodzina Piłsudskich przeniosła się na stałe do Wilna.
1877
1 września – Józef Piłsudski rozpoczął naukę w gimnazjum wileńskim, mieszczącym się w murach dawnego Uniwersytetu Wileńskiego.
1884
1 września – w Wilnie zmarła matka Józefa Piłsudskiego Maria z Billewiczów Piłsudska (ur. w 1842 r.). Pochowana została na cmentarzu parafialnym w Sugintach.
1885
26 czerwca – po zdaniu egzaminów maturalnych Józef Piłsudski otrzymał świadectwo dojrzałości. Wspominał po latach: epoka gimnazjalna była swego rodzaju katorgą. Byłem, co prawda, chłopcem dość zdolnym, nigdym się nie zamęczał pracą i z łatwością przechodziłem z klasy do klasy, lecz gniotła mnie atmosfera gimnazjalna, oburzała niesprawiedliwość i polityka pedagogów, nużył i nudził wykład nauk.
22 sierpnia – Józef Piłsudski udał się do Charkowa, gdzie rozpoczął studia medyczne na tamtejszym uniwersytecie.
1886
2 lutego – Józef Piłsudski wziął udział w studenckich manifestacjach antycarskich, organizowanych w 25 rocznicę uwłaszczenia chłopów, za co został osadzony przez policję rosyjską na sześć dni w areszcie i relegowany z uczelni.
1887
22 marca – w Wilnie rosyjska policja aresztowała Józefa Piłsudskiego oraz jego brata Bronisława pod zarzutem udziału w przygotowywanym przez konspiracyjną grupę „Narodna Wola” zamachu na życie cara Aleksandra III. Po przeszło tygodniowym pobycie w areszcie, Piłsudski został przewieziony do Twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu.
20 kwietnia – decyzją administracyjną władz rosyjskich podjętą po procesie w Petersburgu Józef Piłsudski został skazany na pięć lat zesłania na wschodnią Syberię. Bronisław Piłsudski, ściślej związany z przygotowaniami do zamachu, został skazany na piętnaście lat zsyłki.
2 listopada – w Irkucku Józef Piłsudski wziął udział w buncie więźniów, w wyniku którego został dotkliwie pobity przez policję rosyjską oraz skazany na trzy miesiące więzienia w Kireńsku.
23 grudnia – rozpoczął się dla Józefa Piłsudskiego dwuletni okres przymusowego zesłania w Kireńsku nad Leną na Syberii. Stamtąd został przeniesiony do Tunki w Górach Sajańskich.
1892
1 lipca – po pięcioletnim zesłaniu Józef Piłsudski powrócił do Wilna.
1893
marzec – Józef Piłsudski podjął współpracę z redakcją konspiracyjnego pisma Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich „Przedświt”. Swoje artykuły podpisywał najczęściej pseudonimem „Rom”.
30 czerwca – w lasach ponarskich na Wileńszczyźnie odbył się I Zjazd Polskiej Partii Socjalistycznej, na którym Józef Piłsudski został wybrany do władz partii.
1894
14 lipca – w tajnej drukarni w Lipniszkach na Wileńszczyźnie wydrukowano pierwszy numer „Robotnika”, konspiracyjnego pisma PPS redagowanego między innymi przez Józefa Piłsudskiego, Aleksandra Sulkiewicza i Stanisława Wojciechowskiego. Aby wprowadzić w błąd policję rosyjską, jako datę wydania podano czerwiec, a jako miejsce wydania – Warszawę.
1895
15 listopada – policja rosyjska rozesłała list gończy za działającym w konspiracji Józefem Piłsudskim, oskarżając go o szerzenie wywrotowej propagandy wśród robotników.
1896
9 lutego – Józef Piłsudski w artykule W rocznicę opublikowanym na łamach „Robotnika” i poświęconym 10 rocznicy stracenia przywódców „Proletariatu”, , napisał: hasłem naszej polityki robotniczej w walce o wolność i prawa polityczne jest Niepodległa Demokratyczna Rzeczpospolita Polska.
10 marca – Józef Piłsudski przybył do Londynu, gdzie wziął udział w IV Kongresie Międzynarodówki Socjalistycznej. Podczas Kongresu zgłosił projekt uchwały, w której napisał między innymi, że niepodległość Polski jest żądaniem politycznym, równie koniecznym dla międzynarodowego ruchu robotniczego, jak i dla samego proletariatu.
23 grudnia – w Zurychu Józef Piłsudski jako przedstawiciel Polskiej Partii Socjalistycznej uczestniczył w Zjeździe Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich.
1899
24 maja – Józef Piłsudski, chcąc zawrzeć związek małżeński z Marią z Koplewskich Juszkiewiczową, która była rozwiedziona, dokonał – w świetle obowiązujących wówczas przepisów – aktu przejścia z wyznania rzymsko-katolickiego na ewangelicko-reformowane.
15 lipca – w Paproci Dużej koło Łap w zborze ewangelicko-augsburskim odbył się ślub Józefa Piłsudskiego z Marią z Koplewskich-Juszkiewiczową. Po ślubie Piłsudscy zamieszkali Wilnie.
10 października – Józef Piłsudski wraz z małżonką opuścił Wilno i przeprowadził się do Łodzi, gdzie – mieszkając przy ul. Wschodniej 19 pod nazwiskiem Dąbrowski – kontynuował działalność niepodległościową w strukturach Polskiej Partii Socjalistycznej. Dla potrzeb konspiracji używał pseudonimów „Wiktor” i „Mieczysław”.
1900
21/22 lutego – w nocy w Łodzi w mieszkaniu przy ul. Wschodniej 19, gdzie znajdowała się konspiracyjna drukarnia „Robotnika”, policja rosyjska aresztowała Józefa Piłsudskiego. Po dwóch miesiącach pobytu w więzieniu przy ul. Długiej został on przewieziony do Cytadeli, gdzie osadzono go w X Pawilonie i poddano śledztwu.
15 grudnia – Józef Piłsudski rozpoczął w więzieniu symulację choroby psychicznej, dzięki czemu został przewieziony z Cytadeli Warszawskiej do Szpitala św. Mikołaja w Petersburgu.
1901
14 maja – dzięki pomocy współpracowników z PPS Józef Piłsudski zdołał uciec ze Szpitala św. Mikołaja w Petersburgu.
1904
11 czerwca – w drodze do Japonii, Józef Piłsudski i Tytus Filipowicz na pokładzie statku „Campania” przybyli do Nowego Jorku, gdzie w oddziale Związku Socjalistów Polskich „Potęga” Piłsudski wygłosił odczyt na temat konieczności podjęcia przez Polaków walki zbrojnej o niepodległość.
13 lipca – Józef Piłsudski i Tytus Filipowicz prowadzili w Tokio kluczowe rozmowy z politykami i wojskowymi japońskimi w celu nawiązania współpracy przeciwko Rosji. Piłsudski proponował, aby Japonia udzieliła wsparcia finansowego dla działań rewolucyjnych podejmowanych przez PPS, i utworzyła w czasie wojny japońsko-rosyjskiej Legion Polski. W zamian za to PPS zobowiązywała się prowadzić działania wywiadowcze, utrudniać mobilizację w Rosji itp.
1905
5 lutego – utworzono Organizację Bojową Polskiej Partii Socjalistycznej, której zadaniem miało być osłanianie manifestacji robotniczych oraz szkolenie kadr na wypadek wybuchu antyrosyjskiego powstania. Na czele OB PPS stanęli najbliżsi współpracownicy Józefa Piłsudskiego: Józef Montwiłł-Mirecki, Walery Sławek i Aleksander Prystor.
15 października – Józef Piłsudski objął kierownictwo Wydziału Spiskowo-Bojowego PPS.
1906
22 listopada – na zjeździe w Wiedniu doszło do rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej, w wyniku którego Józef Piłsudski stanął na czele PPS-Frakcji Rewolucyjnej. W odróżnieniu od PPS–Lewicy, głosiła ona prymat walki o niepodległość Polski nad marksistowską walką klas.
1907
3 marca – w Wiedniu odbył się I Zjazd PPS-Frakcji Rewolucyjnej.
1908
Druga połowa czerwca – we Lwowie z inicjatywy Józefa Piłsudskiego powołany został Związek Walki Czynnej, tajna organizacja, której celem było „wykształcenie organizatorów i kierowników dla przyszłego powstania zbrojnego w zaborze rosyjskim”. Na czele ZWC stanął Kazimierz Sosnkowski.
26 września – odbyła się akcja pod Bezdanami koło Wilna. Członkowie Organizacji Bojowej PPS, pod dowództwem Józefa Piłsudskiego, dokonawszy napadu na rosyjski pociąg pocztowy, przejęli ponad 200 tysięcy rubli przewożonych z Kongresówki do Petersburga. Zdobyte pieniądze zostały przeznaczone na działalność niepodległościową Związku Walki Czynnej. W akcji wzięło udział czterech późniejszych premierów Polski (Józef Piłsudski, Walery Sławek, Aleksander Prystor i Tomasz Arciszewski).
1909
10 marca – podczas pobytu w Wiedniu Józef Piłsudski rozpoczął rozmowy o współpracy między PPS a wywiadem austriackim. Podjęta przez Piłsudskiego gra wywiadowcza służyć miała pozyskaniu środków finansowych oraz przychylności władz austriackich dla działań polskiego obozu niepodległościowego, których celem było wywołanie powstania przeciwko Rosji.
25–28 sierpnia – w Wiedniu obradował IX Zjazd Polskiej Partii Socjalistycznej, na którym z inicjatywy Józefa Piłsudskiego, podjęto uchwałę, iż aktualnie najważniejszym zadaniem partii jest wspieranie działań mających na celu bezpośrednie, techniczne przygotowanie ludu pracującego do walki zbrojnej.
1910
23 kwietnia – we Lwowie władze austriackie zarejestrowały Związek Strzelecki. Jego oficjalnym zadaniem było pielęgnowanie ćwiczeń sportowych i gimnastycznych i wyrabianie za pomocą nich w członkach ducha męskości, karności i łączności. W istocie Związek był emanacją konspiracyjnego Związku Walki Czynnej i miał, zgodnie z intencją Józefa Piłsudskiego, przygotować kadrę przyszłej armii polskiej. Pierwszym prezesem Związku Strzeleckiego we Lwowie został Władysław Sikorski. Nazwa nawiązywała do oddziałów strzeleckich z okresu powstania styczniowego.
1911
7 stycznia – w Krakowie władze austriackie zarejestrowały Towarzystwo „Strzelec”, którego prezesem został Włodzimierz Tetmajer. Przy rejestracji wykorzystano podobne zasady jak przy tworzeniu Związku Strzeleckiego we Lwowie. Obie organizacje liczyły w przededniu wybuchu I wojny światowej 7239 członków. Przez czteroletni okres działania przez ich szeregi przewinęło się ponad 24 tysiące osób. Cechą wyróżniającą ruch strzelecki z tego czasu spośród innych organizacji, było łączenie haseł niepodległościowych ze społecznymi oraz pewien, mający zapewne swe korzenie w tradycji socjalistycznej tego obozu – egalitaryzm. Wyrażał się on np. w tworzeniu oddziałów, w których ramię w ramię szkolili się, a później walczyli młodzi inteligenci, chłopi, robotnicy, urzędnicy i studenci.
13 maja – we Lwowie Józef Piłsudski wygłosił odczyt dla członków Związku Strzeleckiego pt. Kryzys bojów, poświęcony analizie wojen burskich i wojny rosyjsko-japońskiej, w którym stwierdził między innymi: W kryzysach, boju zwycięstwo dokonywa się w tajnikach duszy ludzkiej. Szala zwycięstwa rozstrzyga się w sercu, woli, charakterze i umiejętności trwania u człowieka. W kryzysie technika ustępuje miejsca charakterowi.
1912
2 lutego – w Krakowie Józef Piłsudski wygłosił odczyt dla członków stowarzyszenia akademickiego „Promień”, który poświęcił refleksji nad rewolucją 1905 roku. Stwierdzał między innymi Myśmy [PPS – przyp. JJK] egzaminu nie zdali. Wy, młodzi, własnymi oczyma oglądaliście zorzę. Wierzycie więc w świt. Może kiedyś egzamin ten zdacie, czynu się nieustraszycie.
13–14 maja – w krakowskiej Szkole Nauk Społeczno–Politycznych Józef Piłsudski wygłosił cykl wykładów pt. Zarys historii militarnej powstania styczniowego. Ostatnią prelekcję zakończył słowami: ludzie z powstania powiedzieliby mi tak, jak ja to sobie nieraz sam mówię: zginęliśmy nie na darmo i nauka dla was ze śmierci naszej płynąć może.
18 czerwca – Rada Związku Walki Czynnej podjęła decyzję o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu funkcji komendanta głównego ZWC. Szefem Sztabu ZWC został Kazimierz Sosnkowski.
25–26 sierpnia – w Zakopanem pod przewodnictwem Władysława Studnickiego odbyła się konferencja stronnictw niepodległościowych Galicji, na której utworzono Polski Skarb Wojskowy, mający gromadzić fundusze na walkę niepodległościową. Józef Piłsudski w swym wystąpieniu zauważał gorzko: Polacy chcą niepodległości, ale chcieliby, aby ta niepodległość kosztowała dwa grosze wydatków i dwie krople krwi.
5 października – w związku z kryzysem bałkańskim Józef Piłsudski wydał Związkowi Walki Czynnej i podległym mu strukturom strzeleckim rozkaz wzmożenia gotowości bojowej na wypadek wybuchu międzynarodowego konfliktu zbrojnego. W oddziałach strzeleckich odbyły się próbne mobilizacje i ćwiczenia polowe.
10 listopada – na konferencji w Wiedniu działacze niepodległościowi z Galicji (między innymi Józef Piłsudski, Władysław Sikorski, Ignacy Daszyński), obradujący pod przewodnictwem Włodzimierza Tetmajera, powołali Tymczasową Komisję Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Miała ona koordynować działania polityczne polskiej irredenty, a w chwili wybuchu powstania w zaborze rosyjskim wyłonić Rząd Narodowy.
1 grudnia – Tymczasowa Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych mianowała Józefa Piłsudskiego komendantem sił wojskowych, co w praktyce oznaczało objęcie przez niego Komendy Głównej nad Związkiem Strzeleckim i Towarzystwem „Strzelec”.
8 grudnia – we Lwowie Józef Piłsudski wygłosił odczyt poświęcony powstaniu listopadowemu. Zakończył go słowami: trudności muszą być przełamywane, o ile się chce być zwycięzcą. Trzeba mieć tę otwartość i szczerość, ażeby od siebie i wszystkich innych wymagać ulepszenia duszy ludzkiej, tak, ażeby była zdatną, jako materiał do zwycięskiej rewolucji”.
1913
22 stycznia – w 50 rocznicę wybuchu powstania styczniowego odbyły się we Lwowie wielotysięczne manifestacje patriotyczne, w których wzięli udział strzelcy, a także członkowie Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”. W ratuszu miejskim Józef Piłsudski wygłosił wykład o powstaniu, a następnie złożono kwiaty na mogiłach powstańczych na Cmentarzu Łyczakowskim. Po raz pierwszy ulicami miasta przeszła kilkutysięczna defilada ubranych w szare mundury i maciejówki strzelców, którą poprowadził Józef Piłsudski.
30 lipca – w Stróży na Podhalu rozpoczęła się kierowana przez Józefa Piłsudskiego letnia szkoła oficerska Związku Strzeleckiego, którą ukończyło 93 późniejszych dowódców Legionów i Wojska Polskiego (między innymi Kazimierz Sosnkowski, Edward Rydz „Śmigły”, Michał Karaszewicz-Tokarzewski, Leopold Kula „Lis”, Mieczysław Trojanowski Ryś, Adam Koc, Tadeusz Kasprzycki, Marian Kukiel, Władysław Prażmowski „Belina”, Julian Stachiewicz). Piłsudski prowadził między innymi zajęcia z taktyki działań rewolucyjnych, geografii militarnej Królestwa Polskiego, a także z historii wojen burskich, wojny rosyjsko-japońskiej i powstania styczniowego, kładąc duży nacisk na duchową stronę walki, tym ważniejszą, gdy brak jest środków materialnych. Jak wspominał Tadeusz Kasprzycki, Piłsudski tępił w nas marazm polski, który z rycerskiego niegdyś narodu dał typ, co w trzech sosnach zabłądzi, a do konia podchodzi, jak do tygrysa.
1914
8 lutego – w Galicji ukazała się obszerna praca Józefa Piłsudskiego o powstaniu styczniowym pt. 22 stycznia 1863, która stanowiła tom pierwszy serii „Boje Polskie”.
13 lutego – Józef Piłsudski wizytował oddziały strzeleckie tworzone pod dowództwem Tadeusza Kasprzyckiego w Genewie wśród polskich emigrantów i studentów.
21 lutego – podczas inspekcji emigracyjnych oddziałów Związku Strzeleckiego w Szwajcarii, Belgii i Francji Józef Piłsudski wygłosił w sali Towarzystwa Geograficznego w Paryżu odczyt na temat polskich dążeń niepodległościowych, w którym uczestniczyło blisko pół tysiąca słuchaczy, a wśród nich syn Adama Mickiewicza – Władysław. Jak podawał świadek spotkania, działacz rosyjskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów Wiktor Czernow, Piłsudski nakreślił potencjalny przebieg zarysowującego się konfliktu międzynarodowego, prognozując: Rosja będzie pobita przez Austrię i Niemcy, a te z kolei będą pobite przez siły anglo-francuskie. Wschodnia Europa będzie pobita przez środkową Europę, a środkowa z kolei przez zachodnią. To wskazuje Polakom kierunek ich działań.
26 czerwca – we Lwowie odbyły się uroczystości pogrzebowe członka Rządu Narodowego z czasów powstania styczniowego Józefa Strzemieńczyka-Janowskiego. Wzięło w nich udział kilka tysięcy strzelców z całego zaboru austriackiego. Podczas uroczystości na cmentarzu Piłsudski zwracając się do strzelców powiedział między innymi: Twoja jutrzenka to błysk pioruna na jasnej chmurze. Twój grób bezimienny być może. Ty znajdziesz go w lesie nieznanym lub śmietniku więziennym – tak jak przed pół wiekiem oni znajdowali. Oni – ci nasi dziadowie, którym ten, kogo dziś chowamy, przewodził. Stoimy przez Rządem Narodowym, chłopcy – baczność!.
3 sierpnia – na krakowskich Oleandrach została sformowana I Kompania Kadrowa Strzelców pod dowództwem por. Tadeusza Kasprzyckiego, w skład której weszło, według różnych szacunków, od 144 do 167 żołnierzy ze Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich. Józef Piłsudski wygłosił do żołnierzy „Kadrówki” historyczny rozkaz, w którym podkreślał, że stają się kadrą, z której rozwinie się przyszła armia polska.
6 sierpnia – o godz. 3.00 rano żołnierze I Kompanii Kadrowej Strzelców wyruszyli z Oleandrów i o 9.45 po obaleniu słupów granicznych państw zaborczych w Michałowicach wkroczyli na teren zaboru rosyjskiego.
10 sierpnia – Józef Piłsudski wydał do ludności polskiej odezwę, w której stwierdzał: Z dniem dzisiejszym cały naród skupić się winien w jednym obozie pod kierownictwem Rządu Narodowego. Poza tym obozem zostaną tylko zdrajcy, dla których potrafimy być bezwzględni.
12 sierpnia – do Kielc wkroczył Batalion Kadrowy, który stoczył w godzinach popołudniowych potyczki z Rosjanami na folwarku Czarnów oraz w okolicach Szydłówka i Zagórza.
13 sierpnia – na skutek okrążenia miasta przez armię rosyjską, w walce i pod ostrzałem artylerii, strzelcy wycofali się z Kielc przez Karczówkę, Brusznię, Białogon i Słowik do Chęcin. Cel ideowy, postawiony przez Piłsudskiego strzelcom „Kadrówki”, został zrealizowany – oddziały polskie wkroczyły na teren Królestwa Polskiego jeszcze przed wojskami austriackimi. Były to pierwsze regularne oddziały wojska polskiego od upadku powstania styczniowego. Cel polityczny i militarny – wywołanie przez strzelców antyrosyjskiego powstania zbrojnego – nie został osiągnięty. Strzelcy nie otrzymali od społeczeństwa polskiego oczekiwanego wsparcia moralnego i materialnego.
16 sierpnia – w Krakowie powołano do życia reprezentację polityczną stronnictw galicyjskich – Naczelny Komitet Narodowy.
19 sierpnia – oddziały Piłsudskiego ponownie zajęły Kielce. Dotychczasowe kompanie i bataliony strzeleckie przeformowano tam w 1 Pułk Piechoty Legionów Polskich. Na spotkaniu z najbliższymi współpracownikami w Tumlinie Józef Piłsudski, uzasadniając konieczność włączenia oddziałów strzeleckich do Legionów Polskich, stwierdzał: Stajemy wobec konieczności dokonania wyboru: prowadzić samotną walkę wzorem dawnych powstańców, skazani wyłącznie na własne siły i środki, albo wejść jako mikroskopijna siła do milionowej armii austriackiej, korzystając z jej zaopatrzenia i zachowując maksimum niezależności wewnętrznej i zewnętrznej świadczących o naszej polskości i odrębności naszego ruchu.
5 września – w Kielcach powołana została przez Józefa Piłsudskiego Polska Organizacja Narodowa, która miała być reprezentacją polityczną piłsudczyków, niezależną od Naczelnego Komitetu Narodowego. Ostatecznie w listopadzie 1914 roku jej przedstawiciele na czele z Michałem Sokolnickim weszli w skład NKN.
13 września – oddziały 1 Pułku Piechoty Legionów Polskich zajęły Lisów, Chmielnik i Grabie Wielkie oraz Stopnicę na Kielecczyźnie. Władze austriackie nakazały legionistom założyć na rękawy mundurów opaski w kolorach czarno-żółtych – takie, które nosili żołnierze austriackiego pospolitego ruszenia. Józef Piłsudski wspominał: rzecz prosta, nie próbowałem nawet rozdawać tego żołnierzom. Miałbym obawę, aby kolory państwa, opiekującego się nami, nie uległy profanacji.
15–24 września – 1 Pułk Piechoty Legionów Polskich wziął udział w walkach przeciwko korpusowi kawalerii rosyjskiej gen. Aleksandra Nowikowa na linii Nowy Korczyn–Opatowiec na lewym brzegu Wisły, nazwanych później „chrztem bojowym Legionów”. Oddziałami dowodził osobiście Józef Piłsudski.
9 października – w Jakubowicach koło Ożarowa Józef Piłsudski wręczył pierwsze nominacje oficerskie 136 dowódcom strzeleckim.
22 października – z rozkazu Józefa Piłsudskiego została ogłoszona deklaracja ideowa Polskiej Organizacji Wojskowej, która określała, iż głównym celem POW jest zdobycie niepodległości Polski drogą walki zbrojnej”. Na czele POW stanął por. Tadeusz Żuliński, bratanek Romana Żulińskiego – straconego razem z Romualdem Trauguttem na stokach Cytadeli warszawskiej członka Rządu Narodowego.
22–26 października – 1 Pułk Piechoty Legionów Polskich stoczył z Rosjanami bitwę pod Laskami – Anielinem koło Dęblina. W czasie walk lekko ranny został dowodzący legionistami Józef Piłsudski.
9–11 listopada – w związku z łamaniem się ofensywy państw centralnych na Warszawę, część 1 Pułku Piechoty Legionów Polskich (bataliony I, III i V) pod dowództwem Józefa Piłsudskiego brawurowym i forsownym marszem pomiędzy wojskami austriackimi i rosyjskimi przedostała się do Krakowa. Operacja ta nazwana Ulina Mała, została przez Piłsudskiego uznana za jeden z ważniejszych sprawdzianów dowódczych. W Moich pierwszych bojach, wspomnieniach spisanych w twierdzy magdeburskiej, stwierdzał: otwarcie wyznaję, że dopiero po Ulinie zacząłem sobie ufać i wierzyć w swoje siły.
15 listopada – rozkazem Naczelnego Wodza CK Armii arcyksięcia Fryderyka, Józef Piłsudski został mianowany brygadierem. Stopnia tego Piłsudski używał wyłącznie w relacjach zewnętrznych, natomiast w dowodzonych przez niego oddziałach tytułowany był Komendantem.
19 grudnia – w zajętym przez legionistów Nowym Sączu sformowano I Brygadę Legionów Polskich w skład której weszły 1, 5 i 7 pułki piechoty oraz pułk kawalerii i pułk artylerii. Komendę objął Józef Piłsudski.
1915
16–22 maja – I Brygada Legionów stoczyła bitwę pod Konarami i Kozinkiem.
6 sierpnia – w rocznicę wymarszu I Kompanii Kadrowej Strzelców Józef Piłsudski wydał w Ożarowie koło Lubartowa historyczny rozkaz do żołnierzy, w którym dokonał podsumowania zarówno dotychczasowych sukcesów, jak i porażek.
28 sierpnia – na spotkaniu w Otwocku koło Warszawy, Józef Piłsudski przedstawił najbliższym współpracownikom zarys swej koncepcji politycznej wobec rozwoju wydarzeń na froncie wojennym. Uznał, że należy wstrzymać werbunek do Legionów, gdyż ich niesamodzielność w stosunku do armii austriackiej jest jedynie ofiarowaniem żołnierza polskiego za darmo. Podkreślił konieczność rozbudowy Polskiej Organizacji Wojskowej oraz zaznaczył, że odejście Moskali [z Królestwa Polskiego – przyp. JJK] stwarza dla nas nowy front walki. Musi być przez nas podjęta licytacja sprawy polskiej na terenie międzynarodowym.
17 września – I Brygada Legionów została przeniesiona na front wołyński, gdzie walczyła ponad rok.
1916
13 lutego – z inicjatywy Józefa Piłsudskiego powstała w Legionach nieformalna Rada Pułkowników, w której zasiadali najwyżsi rangą oficerowie frontowi (nie tylko w stopniu pułkownika). Miała ona reprezentować legionistów w relacjach z Naczelnym Komitetem Narodowym i Komendą Legionów.
28 lutego – w Karasinie na Wołyniu, podczas walk legionowych, Józef Piłsudski powrócił na łono Kościoła rzymsko-katolickiego, dokonując aktu wyrzeczenia się protestantyzmu. Fakt miał miejsce w obecności kapelana 1 Pułku Piechoty Legionów Polskich, ks. Henryka Ciepichałła oraz dwóch świadków – płk. Kazimierza Sosnkowskiego i por. Bolesława Długoszowskiego „Wieniawy”.
4–6 lipca – I i III Brygada Legionów Polskich dowodzone między innymi przez Józefa Piłsudskiego stoczyły bitwę z wojskami rosyjskimi gen. Aleksieja Brusiłowa pod Kostiuchnówką na Wołyniu. Bitwa ta, a szczególnie bój o Polską Górę, przeszła do historii jako najkrwawsza w dziejach Legionów. Odpierając ataki dwóch dywizji piechoty i czterech dywizji kawalerii rosyjskiej, zginęło ponad 2000 legionistów. Natarcie Rosjan zostało zatrzymane, dzięki czemu udaremniono próbę przełamania frontu południowo-wschodniego przez rosyjską ofensywę. Po trzech dniach walk Legiony zostały wycofane za linię rzeki Stochód.
15 lipca – Józef Piłsudski w imieniu Rady Pułkowników wystosował memorandum do władz austriackich domagając się rozszerzenia narodowego charakteru Legionów Polskich poprzez przekształcenie ich w osobny korpus polski, z polską komendą, odznakami, sztandarami.
29 lipca – w proteście przeciwko niedostatecznemu wsparciu Austro-Węgier dla polskich roszczeń niepodległościowych Józef Piłsudski złożył dymisję z funkcji dowódcy I Brygady.
6 sierpnia – w rocznicę wymarszu „Kadrówki”, w Piasecznie na Wołyniu Józef Piłsudski uhonorował żołnierzy I Brygady Legionów odznaką „Za Wierną Służbę”, wykonaną według projektu żołnierza Legionów Wojciecha Jastrzębowskiego, w II Rzeczypospolitej wybitnego plastyka, autora wzorów międzywojennych monet.
18 sierpnia – dowódcy legionowi – Józef Piłsudski, Kazimierz Sosnkowski, Józef Haller i Bolesław Roja – skierowali do Naczelnego Komitetu Narodowego memorandum, w którym zażądali, aby ten wystąpił do władz austriackich z oświadczeniem, że Legiony to wojsko polskie, które bije się i umiera za niepodległość Polski.
20 września – Józef Piłsudski otrzymał od austriackich władz wojskowych dymisję z Legionów Polskich, które na mocy patentu cesarza Franciszka Józefa I miały zostać przekształcone w dwudywizyjny Polski Korpus Posiłkowy.
12 grudnia – w związku z objęciem szefostwa Wydziału Wojskowego w Tymczasowej Radzie Stanu Józef Piłsudski przybył do Warszawy. Na jego cześć odbyły się w stolicy wielotysięczne manifestacje.
1917
14 stycznia – na Zamku Królewskim w Warszawie odbyło się inauguracyjne posiedzenie Tymczasowej Rady Stanu pod przewodnictwem Wacława Niemojowskiego, wnuka ostatniego prezesa Rządu Narodowego z okresu powstania listopadowego. Józef Piłsudski, który wszedł w jej skład jako szef Wydziału Wojskowego uważał, iż powinna ona stać się zalążkiem Rządu Narodowego, negocjującego z władzami niemieckimi i austriackimi kwestię pełnej suwerenności Polski.
29 kwietnia – w Zielonce koło Warszawy odbyły si w ćwiczenia polowe Polskiej Organizacji Wojskowej, w których uczestniczyło kilkuset studentów warszawskich. Manewry obserwował Józef Piłsudski.
2 lipca – na znak protestu wobec polityki niemieckich władz okupacyjnych w sprawie zaciągu do Polskiej Siły Zbrojnej, Józef Piłsudski demonstracyjnie wystąpił z Tymczasowej Rady Stanu.
9 lipca – wobec zmiany sytuacji międzynarodowej (między innymi włączenia się Stanów Zjednoczonych do wojny, obalenia caratu w Rosji oraz niepowodzeń państw centralnych na froncie zachodnim) Józef Piłsudski podjął decyzję o zerwaniu taktycznego sojuszu z Austro-Węgrami i Niemcami. Jako bezpośredni pretekst posłużyć miała odmowa złożenia przysięgi na „wierne braterstwo broni z Niemcami i Austrią”. Na naradzie z najbliższymi współpracownikami stwierdził: „Nasza wspólna droga z Niemcami skończyła się. Rosja – nasz wspólny wróg w tej światowej wojnie, skończyła swoją rolę. Wspólny interes przestał istnieć. Wszystkie nasze i niemieckie interesy układają się przeciw sobie. W interesie Niemiec leży przede wszystkim pobicie aliantów; w naszym – by alianci pobili Niemców”.
22 lipca – w Warszawie niemieckie władze okupacyjne aresztowały Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego. Przewieziono do Gdańska, a następnie osadzono w twierdzy magdeburskiej, gdzie przebywali do listopada 1918 roku.
1918
7 lutego – na świat przyszła pierwsza córka Józefa Piłsudskiego i Aleksandry Szczerbińskiej – Wanda, po II wojnie światowej czołowa działaczka emigracji niepodległościowej w Londynie, wybitna doktor psychiatrii.
10 listopada – Józef Piłsudski powrócił do Warszawy z niewoli niemieckiej w Magdeburgu. Żołnierze POW zaczęli masową akcję rozbrajania oddziałów niemieckich stacjonujących w stolicy.
11 listopada – w Compičgne pod Paryżem podpisano zawieszenie broni między Ententą a państwami centralnymi, co stanowiło akt kończący I wojnę światową. W Warszawie Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu zwierzchnictwo nad wojskiem. Dzień ten został przyjęty jako data odzyskania przez Polskę niepodległości, co potwierdzono ustawowo w 1937 roku.
12 listopada – Józef Piłsudski wydał pierwszy w wolnej Polsce rozkaz do żołnierzy, w którym napisał między innymi: Obejmuję nad wami komendę w chwili, gdy serce w każdym Polaku bije silniej i żywiej, gdy dzieci naszej ziemi ujrzały słońce swobody w całym jej blasku. Z wami razem przeżywam wzruszenie tej godziny dziejowej, z wami razem ślubuję życie i krew swoją poświęcić na rzecz dobra Ojczyzny i szczęścia jej obywateli. […] Żołnierze! Cały nasz naród staje teraz przed zagadnieniami, które rozwiązać będzie mógł tylko przy nadzwyczajnym wysiłku i naprężeniu swej siły i woli. W swoim zakresie zagadnienia te stają i przed nami. Chciałbym […], powiedzieć sumiennie o sobie i o was, że byliśmy nie tylko pierwszymi, ale i dobrymi żołnierzami zmartwychwstałej Polski.
14 listopada – Józef Piłsudski przejął pełnię władzy cywilnej w odradzającej się Rzeczypospolitej jako Tymczasowy Naczelnik Państwa.
16 listopada – w depeszy do wszystkich rządów świata Naczelnik Państwa Józef Piłsudski ogłosił powstanie niepodległego państwa polskiego. W depeszy tej stwierdzano między innymi: Państwo Polskie powstaje z woli całego narodu i opiera się na podstawach demokratycznych. Rząd Polski zastąpi panowanie przemocy, która przez sto czterdzieści lat ciążyła nad losami Polski – przez ustrój zbudowany na porządku i sprawiedliwości. Opierając się na Armii Polskiej pod moją komendą, mam nadzieję, że odtąd żadna armia obca nie wkroczy do Polski, nim nie wyrazimy w tej sprawie formalnej woli naszej.
18 listopada – Józef Piłsudski powołał w Warszawie rząd pod przywództwem działacza lewicy niepodległościowej, Jędrzeja Moraczewskiego.
28 listopada – Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał dekret powołujący do życia Marynarkę Wojenną RP.
1919
6 stycznia – Józef Piłsudski wystosował list do Romana Dmowskiego, wyrażając wolę porozumienia z działającym w Paryżu Komitetem Narodowym Polskim. Stwierdzał między innymi: „Szanowny Panie Romanie. […] Niech mi Pan wierzy, że nade wszystko życzę sobie uniknięcia podwójnego przedstawicielstwa Polski wobec aliantów: tylko jedno wspólne przedstawicielstwo może sprawić, że nasze żądania zostaną wysłuchane. […] Na podstawie dawnej znajomości tuszę, że w tym wypadku i w tej ważnej chwili przynajmniej niektórzy ludzie, jeśli już nie cała Polska, niestety, wznieść się muszą ponad interesa stronnictw, klik i grup, do takich zaś ludzi chciałbym zaliczyć i Pana”.
16 stycznia – Naczelnik Państwa Józef Piłsudski powołał w Warszawie rząd pod przywództwem Ignacego Jana Paderewskiego.
16–18 stycznia – Komitet Narodowy Polski w Paryżu uznał Józefa Piłsudskiego za Tymczasowego Naczelnika Państwa i podporządkował się premierowi Ignacemu Paderewskiemu. Władze w Warszawie uznały Komitet za oficjalną reprezentację Polski na kongresie pokojowym w Paryżu.
21 stycznia – w przededniu rocznicy wybuchu powstania styczniowego Naczelny Wódz Józef Piłsudski wydał rozkaz nadający wszystkim weteranom powstania prawa żołnierzy Wojska Polskiego, w tym przywilej noszenia galowych mundurów w uroczyste dni.
26 stycznia – odbyły się pierwsze po odzyskaniu niepodległości wybory parlamentarne.
27 stycznia – Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał dekret powołujący Państwowe Urzędy Pośrednictwa Pracy, które zajmowały się rejestracją bezrobotnych, przyznawaniem zasiłków i zapomóg oraz pośredniczeniem w znalezieniu zatrudnienia.
10 lutego – w Warszawie odbyło się inauguracyjne posiedzenie Sejmu Ustawodawczego. Marszałkiem został Wojciech Trąbczyński. Głównym zadaniem Sejmu było przygotowanie ustaw niezbędnych dla funkcjonowania państwa po okresie zaborów, w tym uchwalenie Konstytucji. W przemówieniu do posłów Naczelnik Państwa powiedział między innymi: Naród polski przez półtora wieku zmuszany był stosować się do praw, narzuconych przez obcą przemoc. […] Obdarzeni dziś zaufaniem narodu, dać mu macie podstawy dla jego niepodległego życia w postaci prawa konstytucyjnego.
20 lutego – Sejm Ustawodawczy uchwalił Małą Konstytucję, określającą między innymi kompetencje urzędu Naczelnika Państwa.
22 kwietnia – w Wilnie, oswobodzonym dzień wcześniej z rąk bolszewików, Naczelnik Józef Piłsudski wydał odezwę do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, zapowiadając zasadę samostanowienia ludności w sprawach wewnętrznych, narodowościowych i wyznaniowych: Stan ciągłej niewoli […] raz nareszcie musi być zniesiony i raz wreszcie na tej ziemi, jakby przez Boga zapomnianej, musi zapanować swoboda i prawo wolnego,niczym nieskrępowanego wypowiedzenia się o dążeniach i potrzebach.
11 października – Józef Piłsudski dokonał uroczystego otwarcia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, zamkniętego przez władze rosyjskie w 1832 roku.
19 października – w Krakowie odbyło się Święto Zjednoczenia Armii z udziałem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, dowódcy Armii Polskiej we Francji gen. Józefa Hallera i dowódcy Armii Wielkopolskiej gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego, zwane „spotkaniem trzech Józefów”.
1920
16 stycznia – Józef Piłsudski spotkał się w Belwederze z przedstawicielami Komitetu Narodowego Rosyjskiego: Borysem Sawinkowem i Nikołajem Czajkowskim. Piłsudski wyraził gotowość wspierania sił antybolszewickich w Rosji pod warunkiem uznania przez nie niepodległości Litwy, Białorusi i Ukrainy, poparł także ideę tworzenia w Polsce oddziałów rosyjskich, które wesprą Wojsko Polskie w walkach z bolszewikami.
22 stycznia – w Warszawie powołano Kapitułę Orderu Wojennego Virtuti Militari, na której czele stanął Naczelnik Państwa Józef Piłsudski. Na pl. Saskim wręczono pierwsze odznaczania (między innymi gen. Józefowi Hallerowi, gen. Edwardowi Śmigłemu-Rydzowi, gen. Wacławowi Iwaszkiewiczowi, gen. Franciszkowi Latinikowi, płk. Ludwikowi Kmicicowi-Skrzyńskiemu).
28 lutego – urodziła się druga córka Józefa i Aleksandry Piłsudskich – Jadwiga. W czasie II wojny światowej była ona pilotem-ochotnikiem w Royal Air Force. Po wojnie wspólnie z siostrą Wandą została działaczką polskiej emigracji niepodległościowej w Londynie.
19 marca – przedstawiciele Ogólnej Komisji Weryfikacyjnej Wojska Polskiego zwrócili się do Józefa Piłsudskiego z wnioskiem o przyjęcie przezeń stopnia marszałka Polski. W lipcu 1919 roku wobec oporów niechętnych Piłsudskiemu posłów Związku Ludowo-Narodowego oraz Narodowego Związku Robotniczego, nie udało się Sejmowi RP nadać tej sprawie mocy prawnej. Naczelnik Państwa wydał dekret o treści: Stopień Pierwszego Marszałka Polski przyjmuję i zatwierdzam. Oficjalna ceremonia wręczenia buławy marszałkowskiej odbyła się 14 listopada 1920 roku podczas uroczystości na pl. Zamkowym w Warszawie.
21 kwietnia – została podpisana umowa o współpracy polityczno-wojskowej między Polską reprezentowaną przez Józefa Piłsudskiego a Ukraińską Republiką Ludową reprezentowaną przez atamana Symona Petlurę. Umowa ta gwarantowała uznanie niepodległości Ukrainy oraz rozpoczynała wspólne działania zbrojne wymierzone w bolszewików.
25 kwietnia – rozpoczęto ofensywę wojsk polskich i sprzymierzonych z nimi wojsk ukraińskich na Kijów (tzw. wyprawa kijowska).
26 kwietnia – Wojsko Polskie zdobyło Żytomierz, Korosteń i Radomyśl. Józef Piłsudski wydał odezwę do mieszkańców Ukrainy, w której pisał: Wierzę, że naród ukraiński wytęży wszystkie siły, aby z pomocą Rzeczypospolitej Polskiej wywalczyć wolność własną.
21 maja – Roman Dmowski po powrocie z zagranicy odbył spotkanie z Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim. Po spotkaniu Piłsudski miał stwierdzić, że Dmowski to jedyny polityk, z którym warto dyskutować, choć różnimy się zasadniczo w naszych zapatrywaniach co do przyszłości Polski.
1 lipca – wobec zagrożenia nawałą bolszewicką Sejm powołał Radę Obrony Państwa pod przewodnictwem Józefa Piłsudskiego.
24 lipca – Józef Piłsudski powołał Rząd Obrony Narodowej pod przewodnictwem Wincentego Witosa.
6 lipca – Józef Piłsudski podpisał rozkaz nr 8358/III o przeniesieniu Frontu Północno-Wschodniego na linię Wisły, odpieraniu ataków bolszewickich na przedpolu warszawskim oraz przegrupowaniu armii i kontruderzeniu znad Wieprza. Plan ujęty w tym rozkazie przesądził o zwycięstwie nad Armią Czerwoną w Bitwie Warszawskiej.
10 sierpnia – w Warszawie w siedzibie Sztabu Generalnego odbyła się narada z udziałem Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego, szefa Sztabu gen. Tadeusza Rozwadowskiego oraz generałów Kazimierza Sosnkowskiego i Maxime’a Weyganda. Omówiono na niej szczegóły kontrofensywy znad Wieprza.
13 sierpnia – Marszałek Józef Piłsudski stanął na czele grupy uderzeniowej wojsk polskich skoncentrowanych nad Wieprzem. Gen. Maxime Weygand zapisał: w ciągu trzech dni, które Marszałek spędził wśród wojsk, zelektryzował je; przelał z własnej duszy w duszę walczących ufność i wolę pokonania wszelkich przeszkód.
16 sierpnia – rozpoczęła się zwycięska kontrofensywa wojsk polskich w sile pięciu dywizji (Grupa Manewrowa) dowodzonych osobiście przez Marszałka Józefa Piłsudskiego znad Wieprza w kierunku Mińska Mazowieckiego, Brześcia i Siedlec. Nastąpił odwrót bolszewików spod Warszawy.
24–28 września – Wojsko Polskie rozbiło 3 Armię bolszewicką w bitwie nad Niemnem, co ostatecznie przesądziło o zwycięstwie Polski nad Rosją bolszewicką.
7–9 października – wykonując tajne polecenie Józefa Piłsudskiego, kilka pułków tworzących Grupę Operacyjną „Bieniakonie” pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego oficjalnie „wypowiedziało posłuszeństwo” polskiemu dowództwu i zajęło zbrojnie Wilno i Wileńszczyznę, wypierając stamtąd wojska litewskie (tzw. bunt Żeligowskiego). Jak wspominał gen. Żeligowski, Józef Piłsudski podczas rozmowy 20 września 1920 roku. powiedział mu: Jeżeli teraz Wilna nie wyratujemy, to historia nam tego nie daruje. […] Trzeba, aby ktoś wziął na siebie całą sprawę. […] Tylko pamiętać należy, że wszystkich mamy przeciwko sobie, nawet społeczeństwo polskie, które nie rozumie sprawy litewskiej. Może nastać chwila, kiedy będzie pan miał przeciwko sobie nie tylko opinię świata, ale i Polski. […] Trzeba to wszystko wziąć na siebie. Tego nie mogę rozkazać. Takich rzeczy się nie rozkazuje. Na zajętym obszarze powołano samodzielny twór państwowy – Litwę Środkową.
18 października – na froncie polsko-bolszewickim wstrzymano działania zbrojne. Józef Piłsudski na zakończenie wojny wydał do żołnierzy rozkaz, w którym pisał między innymi: od pierwszej chwili życia swobodnej Polski, wyciągnęło się ku niej mnóstwo pożądliwych rąk, by ją utrzymać w stanie bezsiły, by jeśli już istnieje, była igraszką w ręku innych, biernym polem dla intryg całego świata. Naród polski porwał się jednak do broni, zrobił ogromny wysiłek. Kraj, co w dwa lata potrafił wytworzyć takiego żołnierza, jakim wy jesteście, może spokojnie patrzeć w przyszłość.
14 listopada – na pl. Zamkowym w Warszawie odbyła się uroczystość wręczenia buławy marszałkowskiej Józefowi Piłsudskiemu. Przemówienie wygłosił najstarszy wiekiem oficer WP, gen. Karol Trzaska-Durski, a buławę wręczył szeregowiec, najmłodszy kawaler Orderu Virtuti Militari, Jan Żywek.
22 listopada – Marszałek Józef Piłsudski odznaczył miasto Lwów Orderem Wojennym Virtuti Militari.
1921
19 lutego – w Paryżu Józef Piłsudski podpisał polsko-francuską umowę polityczną wraz z tajną konwencją wojskową, zobowiązującą oba kraje do współdziałania na wypadek napaści ze strony Niemiec. Podczas wizyty we Francji Piłsudski odznaczył marszałka Ferdinanda Focha, Orderem Wojennym Virtuti Militari. Sam został odznaczony Legią Honorową oraz otrzymał honorowe obywatelstwo miasta Verdun.
17 marca – Sejm Ustawodawczy uchwalił Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej (tzw. konstytucję marcową), ustanawiającą w Polsce system rządów parlamentarno-gabinetowych
29 kwietnia – Józef Piłsudski otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego.
2 maja – Józef Piłsudski otrzymał doktorat honoris causa Wydziału Medycznego Uniwersytetu Warszawskiego.
21 października – Józef Piłsudski wraz z generalicją odbył pielgrzymkę na Jasną Górę w intencji dziękczynnej za zwycięstwo nad bolszewikami w 1920 roku.
25 października – w Belwederze miał miejsce ślub Józefa Piłsudskiego i Aleksandry Szczerbińskiej. Sakramentu udzielił kapelan Naczelnika Państwa ks. prałat Marian Tokarzewski, a świadkami byli płk Bolesław Wieniawa-Długoszowski i płk dr Eugeniusz Piestrzyński.
1922
3 marca – Marszałek Józef Piłsudski przewodniczył grze wojennej w twierdzy brzeskiej, z udziałem czołowych dowódców Wojska Polskiego (między innymi gen. Edwarda Rydza-Śmigłego i gen. Stanisława Hallera).
16 marca – Ojciec św. Pius listopada (Achilles Ratti), niegdyś nuncjusz apostolski w Polsce, za pośrednictwem kard. Aleksandra Kakowskiego przekazał Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu specjalne błogosławieństwo, w którym napisał: Przesyłamy Naszemu Kochanemu Synowi w Chrystusie Józefowi Piłsudskiemu, Naczelnikowi Państwa Polskiego, błogosławiąc z uczuciem szczególnej i niezmiernej życzliwości Jego i Jego szlachetny, drogi naszemu sercu kraj.
14 grudnia – Józef Piłsudski złożył urząd głowy państwa na ręce wybranego 9 grudnia prezydenta Gabriela Narutowicza.
1923
3 maja – Marszałek Józef Piłsudski ponownie odznaczył Orderem Wojennym Virtuti Militari marszałka Francji i Polski Ferdinanda Focha. Podczas uroczystości na pl. Saskim w Warszawie dokonano odsłonięcia pomnika ks. Józefa Poniatowskiego, bohatera Francji i Polski.
30 maja – Marszałek Józef Piłsudski złożył dymisję ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego i przewodniczącego Ścisłej Rady Wojennej oraz wycofał się na trzy lata z życia publicznego. Zamieszkał z rodziną w Sulejówku w dworku „Milusin” podarowanym mu przez podkomendnych.
19 września – Józef Piłsudski zrzekł się pensji marszałkowskiej i odtąd utrzymywał się jedynie z honorariów autorskich, tj. artykułów, publikacji książkowych, wykładów i odczytów.
1924
27 października – na zaproszenie profesorów Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Marszałek Józef Piłsudski rozpoczął cykl wykładów historycznych poświęconych powstaniu styczniowemu pt. Wpływ Wschodu i Zachodu w epoce 1863 roku. Z uwagi na ogromne zainteresowanie, wykłady (27–29 października) wygłoszone zostały w największej sali w Wilnie – w Teatrze na Pohulance.
1925
7 lutego – w Warszawie ukazała się praca Józefa Piłsudskiego Moje pierwsze boje, zawierająca wspomnienia z walk legionowych, spisane podczas uwięzienia w Magdeburgu.
15 listopada – w Sulejówku odbyła się manifestacja wierności Marszałkowi Piłsudskiemu zorganizowana przez kilkusetosobową grupę oficerów na czele z gen. Gustawem Orlicz-Dreszerem.
1926
12–15 maja – miała miejsce demonstracja wojsk wiernych Piłsudskiemu przeciwko rządowi Wincentego Witosa i rozpoczęły się ich walki z wojskami rządowymi (przewrót majowy). W wyniku zwycięstwa piłsudczyków, rząd i prezydent Stanisław Wojciechowski podali się 14 maja do dymisji.
22 maja – Marszałek Józef Piłsudski wydał rozkaz do wojska, odnoszący się do walk bratobójczych. W rozkazie tym stwierdzał między innymi: Nich Bóg, nad grzechami litościwy, nam odpuści i rękę karzącą odwróci, a my stańmy do naszej pracy, która ziemię naszą wzmacnia i odradza.
31 maja – Zgromadzenie Narodowe wybrało Józefa Piłsudskiego na urząd Prezydenta RP. Marszałek wyboru nie przyjął i zarekomendował parlamentarzystom kandydaturę prof. Ignacego Mościckiego.
8 sierpnia – w Kielcach odbył się V Zjazd Legionistów z udziałem Józefa Piłsudskiego. Podczas przemówienia Marszałek stwierdził między innymi Kielce są tak wyjątkowo drogie myślom i wspomnieniom wielkiej części legionistów, bo tu był pierwszy pocałunek wojny.
27 sierpnia – Prezydent Ignacy Mościcki mianował Marszałka Józefa Piłsudskiego generalnym inspektorem sił zbrojnych.
2 października – Marszałek Józef Piłsudski stanął na czele rządu jako premier i piastował ten urząd do 27 czerwca 1928 r.
25 października – na zamku książąt Radziwiłłów w Nieświeżu, Marszałek Józef Piłsudski odznaczył pośmiertnie Orderem Wojennym Virtuti Militari swego adiutanta mjr. Stanisława Radziwiłła, poległego w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920 r. Marszałek został podjęty obiadem przez Albrechta Radziwiłła i spotkał się z przedstawicielami rodów książęcych i ziemiańskich. Wygłaszając toast, Piłsudski, nawiązując do swej dawnej działalności rewolucyjnej, powiedział z humorem: To nie sztuka zabić kruka, ani sowę trafić w głowę, ale sztuka całkiem świeża, trafić z Bezdan do Nieświeża.
1927
2 lipca – w Wilnie odbyła się koronacja obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej. W uroczystości z udziałem najwyższych władz kościelnych, państwowych i wojskowych, uczestniczył także Marszałek Józef Piłsudski, który darzył obraz wielkim kultem (kopia wisiała zawsze nad jego łóżkiem).
18 listopada – przebywający z wizytą w Polsce marszałek Francji Louis Franchet d’Espčrey odznaczył Marszałka Józefa Piłsudskiego najwyższym odznaczeniem wojskowym Francji „Médaille Militaire”.
10 grudnia – Marszałek Józef Piłsudski wziął udział w sesji Rady Ligi Narodów w Genewie poświęconej normalizacji stosunków polsko-litewskich. Marszałek Piłsudski zadał premierowi Litwy Augustinasowi Voldemarasowi pytanie, które przeszło do historii dyplomacji: „pokój, czy wojna?”.
1928
19 stycznia – w Warszawie ogłoszono deklarację programową Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem Józefa Piłsudskiego, reprezentacji politycznej obozu piłsudczykowskiego zorganizowanej przez płk. Walerego Sławka. W deklaracji postulowano wzmocnienie roli władzy wykonawczej, walkę z „partyjniactwem”, naprawę gospodarki.
8 listopada – Rada m.st Warszawy podjęła uchwałę o przemianowaniu centralnego placu stolicy – pl. Saskiego na pl. Marszałka Józefa Piłsudskiego.
1930
25 maja – Józef Piłsudski został po raz drugi premierem rządu RP i pełnił tę funkcję do 4 grudnia 1930 roku.
9 września – aresztowano kilkunastu byłych posłów ugrupowań centrolewicowych opozycyjnych względem rządów sanacji (między innymi Wincentego Witosa, Adama Ciołkosza i Karola Popiela). Uwięziono ich w twierdzy wojskowej w Brześciu nad Bugiem.
15 grudnia – Marszałek Józef Piłsudski udał się na trzymiesięczny wypoczynek na Maderę.
1932
1 marca – rozpoczął się, trwający blisko dwa miesiące, wyjazd wypoczynkowy Marszałka Józefa Piłsudskiego do Egiptu.
25 lipca – zgodnie z wdrażaną przez Piłsudskiego „polityką równowagi” w relacjach z ZSRS i Niemcami, w Moskwie podpisano został polsko-sowiecki pakt o nieagresji, na mocy którego obie strony zobowiązały się rozstrzygać kwestie sporne wyłącznie na drodze pokojowej. Umowa została zawarta na trzy lata, a w roku 1934, przedłużona do 31 grudnia 1945 roku. Związek Sowiecki zerwał ten pakt dokonując agresji na Polskę 17 września 1939 roku.
1933
6 października – w Krakowie odbyły się obchody 250 rocznicy Wiktorii Wiedeńskiej. Na Błoniach miała miejsce największa w dziejach Polski rewia kawalerii, w której wzięło udział dwanaście pułków ułanów. Rewia miała zademonstrować siłę i gotowość Wojska Polskiego na wypadek proponowanej rządowi Francji przez Marszałka Piłsudskiego wojny prewencyjnej przeciwko Niemcom, w związku z dojściem Hitlera do władzy. Po rewii Marszałek Piłsudski, prezydent RP i najwyżsi dowódcy WP wzięli udział w mszy św. na Wawelu oraz oddali hołd Janowi III Sobieskiemu przy jego sarkofagu w podziemiach katedry.
1934
26 stycznia – podpisano polsko-niemiecką deklarację o niestosowaniu przemocy. Na mocy traktatu przez dziesięć lat obydwa państwa wszelkie kwestie sporne miały być rozwiązywane na drodze dyplomatycznej. Umowa została wypowiedziana jednostronnie przez III Rzeszę w kwietniu 1939 roku.
6 sierpnia – rozpoczęła się budowa kopca Józefa Piłsudskiego na krakowskim Sowińcu.
11 listopada – odbyła się wielka defilada Wojska Polskiego na na Polu Mokotowskim w Warszawie, z okazji rocznicy odzyskania niepodległości.
19 grudnia – na Adriatyku w Trieście zwodowano polski transatlantyk M/S Piłsudski.
1935
23 kwietnia – prezydent Ignacy Mościcki podpisał na Zamku Królewskim w Warszawie uchwaloną przez Sejm nową konstytucję (tzw. Konstytucję kwietniową), wprowadzającą silną pozycję prezydenta, który miał skupiać w swym ręku jednolitą i niepodzielną władzę państwa. Konstytucja określała państwo, jako najwyższą wartość dla wszystkich obywateli. Podpis pod ustawą zasadniczą złożył też Marszałek Józef Piłsudski.
12 maja – o godz. 20.45 w Pokoju Narożnym w Belwederze, opatrzony sakramentami przez ks. Władysława Korniłowicza, w wieku 68 lat zmarł Józef Piłsudski. W specjalnym orędziu prezydent Ignacy Mościcki stwierdzał, że odszedł największy na przestrzeni naszej historii człowiek […] Dał Polsce wolność, granice, moc i szacunek.
17–18 maja – w Warszawie w katedrze św. Jana i na Polu Mokotowskim, a nazajutrz w Krakowie odbyły się uroczystości pogrzebowe Marszałka Józefa Piłsudskiego. Jego doczesne szczątki spoczęły w Krypcie św. Leonarda w katedrze wawelskiej, skąd w 1937 roku zostały przeniesione do Krypty Pod Wieżą Srebrnych Dzwonów.
20 maja – Senat Uniwersytetu Warszawskiego podjął uchwałę o przyjęciu przez uczelnię imienia Marszałka Józefa Piłsudskiego.
7 grudnia – rząd RP podjął uchwałę o ustanowieniu Muzeum Józefa Piłsudskiego w Belwederze.
1936
12 maja – zgodnie z testamentem Marszałka w kwaterze wojskowej z wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. na wileńskiej Rossie pochowano sprowadzone z cmentarza w Sugintach na Litwie prochy Marii z Billewiczów Piłsudskiej – matki Marszałka oraz jego serce. Na płycie nagrobnej umieszczono fragmenty poematów Juliusza Słowackiego:
Ty wiesz, że dumni nieszczęściem nie mogą
Za innych śladem iść tą samą drogą.
oraz
Gdy mogąc wybrać, wybrał zamiast domu
Gniazdo na skale orła. Niechaj umie
Spać, gdy źrenice czerwone od gromu
I słychać jęk szatanów w sosen szumie
– Tak żyłem!