Odznaczenie Krzyż i Medal Niepodległości zostało ustanowione rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego z 29 października 1930 roku w celu „odznaczenia osób, które zasłużyły się czynnie dla niepodległości Polski w okresie przed wojną światową lub podczas jej trwania oraz w okresie walk orężnych polskich w latach 1918–1921, z wyjątkiem wojny polsko-rosyjskiej na obszarze Polski”.
Projekt ustanowienia odznaczenia powstał w 1928 roku z inicjatywy Aleksandry Piłsudskiej i wraz z wnioskiem dotyczącym „naprawienia krzywd, jakie spotkały liczne rzesze zasłużonych w pracy nad zdobyciem niepodległości, a pominiętych w dotychczasowych listach odznaczeniowych Orderu Odrodzenia Polski” został przesłany w listopadzie tego roku przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego do prezydenta Ignacego Mościckiego i premiera Kazimierza Bartla
18 grudnia 1928 roku powstała Główna Komisja Odznaczeniowa z zadaniem przygotowania list osób, które miały otrzymać nowe odznaczenie. W skład Komisji weszli: Aleksandra Piłsudska (przewodnicząca), gen. Kazimierz Sosnkowski, gen. Edward Rydz-Śmigły, płk Jan Kołłątaj-Srzednicki, ppłk Aleksander Prystor, ppłk Wacław Jędrzejewicz, mjr Ignacy Junosza-Drewnowski, ppłk Adolf Maciesza, płk Walery Sławek, płk Adam Koc. Później włączono por. Franciszka Sakowskiego z Biura Kapituły Orderu Virtuti Militari.
Odznaczenie posiadało trzy klasy: Krzyż Niepodległości z Mieczami – dla tych, którzy walczyli z bronią w ręku o Niepodległość Ojczyzny przed wojną światową lub poza szeregami armii względnie walką tą kierowali”, oraz Krzyż Niepodległości i Medal Niepodległości. W roku 1931 Sejm RP zdecydował, że Krzyż i Medal Niepodległości będą wyróżnieniami wojskowymi.
Nadania obejmowały osoby, które zostały wytypowane przez jedną z 27 komisji środowiskowych (zagadnieniowych). Dekorowani byli: weterani powstania styczniowego 1863 roku, uczestnicy wystąpień antyrosyjskich z 17 kwietnia 1894 w Warszawie (w 100. rocznicę insurekcji kościuszkowskiej), uczestnicy tajnych akcji oświatowych, działacze Polskiej Partii Socjalistycznej, bojownicy Organizacji Bojowej PPS, uczestnicy rewolucji 1905 roku, członkowie Narodowego Związku Robotniczego, Związku Walki Czynnej, Związku Strzeleckiego, Polskich Drużyn Strzeleckich, organizacji Sokół, organizacji Zarzewie, organizacji harcerskich, Organizacji Młodzieży Narodowej, Organizacji Filareckiej i Organizacji Zaranie, żołnierze Legionów Polskich, Polskiej Organizacji Wojskowej, formacji polskich na Wschodzie, Dywizji Syberyjskiej i Armii Polskiej we Francji, obrońcy Lwowa 1918 roku, powstańcy wielkopolscy i powstańcy śląscy, działacze Centralnego Komitetu Narodowego, osoby działające na rzecz niepodległości poza terenem ziem polskich, działacze Komitetu Obrony Narodowej w Ameryce, Związku Obrońców Ojczyzny i działaczki Ligi Kobiet. Od 1938 dekorowano osoby „które zasłużyły się czynnie w okresie walk powstańczych o wyzwolenie w roku 1938 Śląska Cieszyńskiego za Olzą”.
W hierarchii polskich odznaczeń Krzyż Niepodległości (z Mieczami lub bez) zajmował miejsce przed Orderem Odrodzenia Polski (Polonia Restituta) 4 kl. (Krzyż Oficerski OOP), a Medal Niepodległości przed Srebrnym Krzyżem Zasługi. Jego posiadacze cieszyli się dużym autorytetem w środowiskach lokalnych, tworzyli elity już na poziomie gmin wiejskich czy niewielkich miast.
Odznaczenie było nadawane obywatelom polskim oraz nielicznym cudzoziemcom: Węgrom, Czechom, Rumunom, Austriakom, Ukraińcom i Żydom.
Ogółem w latach 1930–1939 nadano 88 753 odznaczenia:
- 1817 Krzyży Niepodległości z Mieczami, w tym 323 pośmiertnie;
- 35 271 Krzyży Niepodległości, w tym 7917 pośmiertnie;
- 51 665 Medali Niepodległości, w tym 3019 pośmiertnie.
Wśród nadań były dwa odznaczenia zbiorowe: w roku 1933 prezydent RP Ignacy Mościcki Krzyżem Niepodległości z Mieczami odznaczył poległych i zmarłych powstańców 1863 roku oraz poległych i zmarłych w obronie Lwowa 1–22 listopada 1918 roku.
10 marca 1937 roku wprowadzono przepis o możliwości odebrania odznaczenia „z mocy prawomocnego wyroku sądowego powodującego utratę orderów i odznaczeń” oraz z mocy orzeczenia Sądu Honorowego zatwierdzonego przez Prezydenta RP „za czyny nie licujące z honorem”.
Sąd Honorowy orzekł odebranie odznaczenia w 67 przypadkach.
Część osób odmówiła przyjęcia odznaczenia, demonstrując w ten sposób sprzeciw wobec rządów sanacji; między innymi nestor ruchu socjalistycznego, senator Bolesław Limanowski, były prezydent Stanisław Wojciechowski oraz weteran powstania styczniowego Władysław Kolendo.
Posiadaczom odznaczenia przysługiwało między innymi:
- prawo do zniżki kolejowej;
- prawo pierwszeństwa ich dzieci przy przyjmowaniu do szkół państwowych i publicznych, do szkół samorządowych i zakładów naukowych oraz zwolnienia od opłat administracyjnych w tych szkołach i zakładach;
- prawo zaliczenia do wysługi emerytalnej okresu działalności zmierzającej do odzyskania niepodległości;
- prawo pierwszeństwa przy obsadzaniu stanowisk w urzędach, przedsiębiorstwach;
- prawo otrzymania pracy
Projektantem Krzyża i Medalu Niepodległości był artysta malarz prof. Mieczysław Kotarbiński, a wykonawcą większości odznaczeń pracownia Wiktora Gontarczyka.
Przejściowo w latach 1954–1959 nadawany na emigracji. Ponownie ustanowiony w sierpniu 2010 w zmienionej formie jako Order Krzyża Niepodległości.
Słownik... przygotowuje zespół autorów kierowany przez Wiktora Cygana – autora kilkudziesięciu książek o tematyce legionowej. Kierownikiem naukowym projektu jest prof. dr hab. Wiesław Jan Wysocki, autor kilkudziesięciu książek, wykładowca Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Redakcją Słownika... kieruje Mirosława Łątkowska – wykładowca Uniwersytetu im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego, wydawca, redaktor naczelna Oficyny Wydawniczej Volumen.
Koordynatorem projektu jest Adam Borowski – wydawca i redaktor, autor licznych wystaw historycznych
