O niepodległość i granice 1908–1921

1908

Czerwiec, 2. połowa – we Lwowie z inicjatywy Józefa Piłsudskiego powołany został Związek Walki Czynnej, tajna organizacja, której celem było prowadzenie poza granicami caratu robót przygotowawczych oraz wykształcenie organizatorów i kierowników dla przyszłego powstania zbrojnego w zaborze rosyjskim. Na czele ZWC stanął Kazimierz Sosnkowski. ZWC miał charakter kadrowy i liczył ponad 200 członków. W tym samym czasie, również we Lwowie, z inicjatywy Wawrzyńca Dayczaka zawiązane zostały Drużyny Bartoszowe, zrzeszające młodzież studencką ze środowisk wiejskich.

26 września – Akcja pod Bezdanami k. Wilna – członkowie Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej pod dowództwem Józefa Piłsudskiego dokonali napadu na rosyjski pociąg pocztowy, zdobywając ponad 200 tys. rubli przewożonych z Kongresówki do Sankt Petersburga. Pieniądze przeznaczono na działalność Związku Walki Czynnej. W akcji wzięło udział między innymi czterech późniejszych premierów Polski (Józef Piłsudski, Walery Sławek, Aleksander Prystor i Tomasz Arciszewski). Przed akcją Józef Piłsudski w liście do Feliksa Perla w przejmującym swoistym testamencie pisał między innymi Walczę i umrę jedynie dlatego, że w wychodku, jakim jest życie, żyć nie mogę, to ubliża – słyszysz – ubliża mi jako człowiekowi z godnością nieniewolniczą. Chcę zwyciężyć, a bez walki, i to walki na ostre, jestem nie zapaśnikiem nawet, ale wprost bydlęciem, okładanym kijem, czy nahajką […] Moneta! Niech ją diabli wezmą, jak nią gardzę, ale wolę ją brać tak [tj. w akcji ekspropriacyjnej] jak zdobycz w walce, niż żebrać o nią u zdziecinniałego z tchórzostwa społeczeństwa polskiego.

1909

10 marca – podczas pobytu w Wiedniu Józef Piłsudski podjął rozmowy o współpracy między PPS a wywiadem austriackim. Rozpoczęta gra wywiadowcza służyć miała pozyskaniu środków finansowych oraz przychylności władz austriackich dla działalności polskiego obozu niepodległościowego, której celem było wywołanie powstania przeciwko Rosji.

11 lipca – we Lwowie odbyło się zebranie Rady Związku Walki Czynnej, na którym omówiono deklarację ideową ZWC i sprawy organizacyjne. Uczestniczyli między innymi Kazimierz Sosnkowski, Marian Kukiel i Franciszek Lipiński.

25–28 sierpnia – w Wiedniu obradował IX Zjazd PPS, na którym z inicjatywy Józefa Piłsudskiego podjęto uchwałę, iż najważniejszym aktualnym zadaniem partii jest wspieranie działań „mających na celu bezpośrednie, techniczne przygotowanie ludu pracującego do walki zbrojnej”.

1910

23 kwietnia – we Lwowie władze austriackie zarejestrowały Związek Strzelecki. Jego oficjalnym celem miało być pielęgnowanie ćwiczeń sportowych i gimnastycznych i wyrabianie za pomocą nich w członkach ducha męskości, karności i łączności. Rejestracja ZS odbyła się w oparciu o austriacką ustawę o stowarzyszeniach z 1867 roku oraz reskrypt austriackiego Ministerstwa Obrony Krajowej z 7 maja 1909 roku zawierający „Postanowienia o popieraniu strzelectwa dobrowolnego”. W istocie ZS był emanacją konspiracyjnego Związku Walki Czynnej i miał, zgodnie z intencją Józefa Piłsudskiego, przygotować kadrę przyszłej armii polskiej. Pierwszym prezesem ZS we Lwowie został Władysław Sikorski. Nazwa nawiązywała do oddziałów strzeleckich z okresu powstania styczniowego.

15 lipca – w Krakowie odbyły się uroczystości 500. rocznicy bitwy pod Grunwaldem, połączone z odsłonięciem Pomnika Grunwaldzkiego ufundowanego przez Ignacego Jana Paderewskiego. Uroczystości stały się okazją do wielotysięcznych manifestacji patriotycznych, w których wzięli udział między innymi strzelcy.

3–4 października – w Krakowie i we Lwowie z inicjatywy działaczy Organizacji Młodzieży Niepodległościowej Zarzewie (między innymi Mieczysława Neugebauera „Norwida” i Henryka Bagińskiego) powołano tajną organizację pn. Armia Polska, w miejsce działającego wcześniej Polskiego Związku Wojskowego, zrzeszającą głównie młodzież akademicką i gimnazjalną o poglądach narodowych.

1911

7 stycznia – w Krakowie władze austriackie zarejestrowały Towarzystwo Strzelec, którego prezesem został Włodzimierz Tetmajer. Przy rejestracji wykorzystano podobne zasady jak przy tworzeniu ZS we Lwowie. Obie organizacje liczyły w przededniu I wojny światowej łącznie 7239 członków, choć ocenia się, że przez czteroletni okres działania przez ich szeregi przewinęło się ponad 24 tys. osób. Cechą wyróżniającą ruch strzelecki z tego okresu spośród innych organizacji było łączenie haseł niepodległościowych ze społecznymi oraz pewien, mający zapewne korzenie w tradycji socjalistycznej tego obozu, egalitaryzm. Wyrażał się on np. w tworzeniu oddziałów, w których ramię w ramię szkolili się, a później walczyli młodzi inteligenci, chłopi, robotnicy, urzędnicy, studenci.

4 kwietnia – we Lwowie odbyła się wspólna konferencja działaczy Związku Walki Czynnej i Armii Polskiej. Obrady poświęcone były koordynacji działań w zakresie szkolenia militarnego, powołano między innymi wspólne komisje: regulaminową i wyszkoleniową. Do pełnej współpracy jednak nie doszło, ponieważ działacze Armii Polskiej zarzucali członkom ZWC zbyt silny związek z ruchem socjalistycznym.

13 maja – we Lwowie Józef Piłsudski wygłosił odczyt dla członków Związku Strzeleckiego pt. „Kryzys bojów”, poświęcony analizie wojen burskich i wojny rosyjsko-japońskiej, stwierdzając między innymi: W kryzysach, boju zwycięstwo dokonywa się w tajnikach duszy ludzkiej. Szala zwycięstwa rozstrzyga się w sercu, woli, charakterze i umiejętności trwania u człowieka. W kryzysie technika ustępuje miejsca charakterowi.

27 czerwca – ambasada rosyjska w Wiedniu złożyła w austriackim Ministerstwie Spraw Zagranicznych oficjalną notę protestacyjną przeciwko tolerowaniu przez władze austriackie działalności Związku Strzeleckiego i Towarzystwa Strzelec.

31 lipca – władze austriackie oficjalnie zarejestrowały Polskie Drużyny Strzeleckie, powołane przez działaczy tajnej Armii Polskiej. Na ich czele stał Mieczysław Norwid-Neugebauer, następnie Marian Januszajtis „Żegota”. PDS zrzeszały w przededniu I wojny światowej około 6 tys. członków skupionych w 127 drużynach. W tym samym okresie zintensyfikowały działalność, wprowadzając elementy szkolenia paramilitarnego, działające wśród środowisk związanych z ruchem ludowym: Drużyny Bartoszowe, kierowane przez Stefana Pasławskiego, oraz Drużyny Podhalańskie, dowodzone przez Henryka Minkiewicza. W przededniu wojny obie formacje liczyły około 7 tys. członków, głównie z Galicji Wschodniej i Podhala.

1912

2 lutego – w Krakowie Józef Piłsudski wygłosił odczyt dla członków stowarzyszenia akademickiego Promień, który poświęcił refleksji nad rewolucją 1905 roku. Stwierdzał między innymi: Myśmy [PPS] egzaminu nie zdali. Wy, młodzi, własnymi oczyma oglądaliście zorzę. Wierzycie więc w świt. Może kiedyś egzamin ten zdacie, czynu się nie ustraszycie.

9 marca – władze rosyjskie ponownie złożyły protest na ręce ministra spraw zagranicznych Austro-Węgier hr. Leopolda Berchtolda w sprawie Józefa Piłsudskiego i działalności jego obozu oraz tolerowania ich przez władze austriackie, stwierdzając, że jest to działalność niezwykle szkodliwa i zbrodnicza, skierowana wyłącznie przeciwko Rosji. W odpowiedzi austriacki MSZ napisał między innymi: Wymieniony Józef Piłsudski, pisarz, zamieszkały od 1910 roku w Krakowie […] nie jest notowany niekorzystnie przez CK władze. Ostatnio wygłosił on odczyt teoretyczny o historii powstania 1863 roku. Być może to właśnie przemówienie stanowiło podstawę otrzymanych przez Rząd Cesarski informacji, według których Piłsudski miał głosić potrzebę dokonania aktów gwałtu [wobec Rosji].

13–14 maja – w krakowskiej Szkole Nauk Społeczno-Politycznych Józef Piłsudski wygłosił kolejny cykl wykładów pt. „Zarys historii militarnej Powstania Styczniowego”. Ostatni wykład zakończył słowami: ludzie z powstania powiedzieliby mi tak, jak ja to sobie nieraz sam mówię: zginęliśmy nie na darmo i nauka dla was ze śmierci naszej płynąć może.

18 czerwca – Rada Związku Walki Czynnej podjęła decyzję o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu funkcji Komendanta Głównego ZWC. Szefem Sztabu ZWC został Kazimierz Sosnkowski.

29 czerwca – 13 lipca – we Lwowie odbył się dwutygodniowy kurs podoficerski Polskich Drużyn Strzeleckich.

25–26 sierpnia – w Zakopanem pod przewodnictwem Władysława Studnickiego odbyła się konferencja stronnictw niepodległościowych Galicji. Obecni na niej działacze PPS, Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego, Polskiego Stronnictwa Ludowego i Konfederacji Polskiej podjęli decyzję o utworzeniu Polskiego Skarbu Wojskowego, który miał za zadanie gromadzić fundusze zasilające działania ruchu strzeleckiego. Na czele Skarbu stanął nestor ruchu socjalistycznego Bolesław Limanowski. To właśnie na tej konferencji padły słynne gorzkie słowa Józefa Piłsudskiego: Polacy chcą niepodległości, ale chcieliby, aby ta niepodległość kosztowała dwa grosze wydatków i dwie krople krwi.

5 października – w związku z kryzysem bałkańskim Józef Piłsudski wydał rozkaz do Związku Walki Czynnej i podległych mu struktur strzeleckich, polecając wzmożenie gotowości bojowej na wypadek wybuchu międzynarodowego konfliktu zbrojnego. W oddziałach strzeleckich odbyły się próbne mobilizacje i ćwiczenia polowe. Zintensyfikowano zajęcia w zakresie taktyki, geografii politycznej i wojskowej, terenoznawstwa, umocnień, szkolenia ogniowego, strzelectwa i musztry.

29 października – powstały w 1867 roku Związek Towarzystw Gimnastycznych Sokół powołał do życia we Lwowie Polowe Drużyny Sokole, których działalność wzorowana była na ruchu strzeleckim. Jednym z ich organizatorów był Józef Haller.

10 listopada – na konferencji w Wiedniu działacze niepodległościowi z Galicji (między innymi Józef Piłsudski, Władysław Sikorski, Ignacy Daszyński, Feliks Młynarski), obradujący pod przewodnictwem Włodzimierza Tetmajera, powołali Komisję Tymczasową Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Miała ona koordynować działania polityczne polskiej irredenty, a w chwili wybuchu w zaborze rosyjskim powstania wyłonić Rząd Narodowy. W skład KTSSN weszli przedstawiciele PPS, Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego, Polskiej Partii Postępowej, Związku Patriotów, Związku Chłopskiego, Narodowego Związku Chłopskiego, Polskiego Stronnictwa Ludowego, Narodowego Związku Robotniczego, Związku Niepodległości.

29 listopada – w Krakowie odbyły się nocne manewry Związku Strzeleckiego, organizowane przez Kazimierza Piątka „Herwina”, w których uczestniczył Józef Piłsudski.

1 grudnia – Komisja Tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych mianowała Józefa Piłsudskiego „komendantem sił wojskowych”, co w praktyce oznaczało objęcie przez niego Komendy Głównej nad Związkiem Strzeleckim i Towarzystwem Strzelec. Sekretarzem KTSSN został Witold Jodko-Narkiewicz.

8 grudnia – we Lwowie Józef Piłsudski wygłosił odczyt poświęcony powstaniu listopadowemu. Zakończył go słowami: Trudności muszą być przełamywane, o ile się chce być zwycięzcą. Trzeba mieć tę otwartość i szczerość, ażeby od siebie i wszystkich innych wymagać ulepszenia duszy ludzkiej, tak, ażeby była zdatną jako materiał do zwycięskiej rewolucji.

13 grudnia – w prasie galicyjskiej ukazała się odezwa Komisję Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, w której apelowano, aby w przypadku wybuchu konfliktu międzynarodowego naród polski wystąpił zbrojnie o wyzwolenie Królestwa Polskiego z niewoli rosyjskiej. Odezwa, pierwotnie skonfiskowana przez austriacką cenzurę, ukazała się dzięki interwencji posłów Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego w parlamencie wiedeńskim.

1913

22 stycznia – w 50. rocznicę wybuchu powstania styczniowego odbyły się we Lwowie wielotysięczne manifestacje patriotyczne, w których wzięli udział strzelcy, a także członkowie Związku Towarzystw Gimnastycznych Sokół. W Ratuszu Józef Piłsudski wygłosił wykład o powstaniu, a następnie złożono kwiaty na mogiłach powstańczych na Cmentarzu Łyczakowskim. Ulicami miasta przeszła kilkutysięczna defilada ubranych w szare mundury i maciejówki strzelców, którą poprowadził Józef Piłsudski – była to pierwsza taka prezentacja oddziałów.

2 marca – w rejonie Stawczan i Basiówki k. Lwowa odbyły się wspólne manewry Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich.

11 maja – w rejonie Tyńca k. Krakowa pod nadzorem Józefa Piłsudskiego odbyły się wspólne ćwiczenia polowe oddziałów Związku Strzeleckiego, którymi dowodził Edward Rydz „Śmigły”, i Polskich Drużyn Strzeleckich, dowodzonych przez Janusza Gąsiorowskiego. W rozmowie ze strzelcami Piłsudski stwierdził: Jakże łatwo takie ćwiczenia odbywają się w regularnym wojsku, lecz jakże inaczej jest w organizacjach strzeleckich. Ileż tu trzeba zapału, by wstąpić do organizacji, kupić za własne pieniądze mundur i szkolić się, nawet kupić za własne pieniądze bilet kolejowy z Tarnowa do Żywca. A w społeczeństwie jakże często biorą nas za wariatów.

6 czerwca – we Lwowie odbył się wielotysięczny Zlot Polowych Drużyn Sokolich.

30 czerwca – w Stróży na Podhalu rozpoczęła się kierowana przez Józefa Piłsudskiego letnia szkoła oficerska Związku Strzeleckiego, którą ukończyło 93 późniejszych dowódców Legionów Polskich i Wojska Polskiego (między innymi Kazimierz Sosnkowski, Edward Rydz „Śmigły”, Michał Tokarzewski „Karaszewicz”, Leopold Kula „Lis”, Mieczysław Trojanowski „Ryszard”, Adam Koc, Tadeusz Kasprzycki, Marian Kukiel, Władysław Prażmowski „Belina”, Julian Stachiewicz). Piłsudski prowadził między innymi zajęcia z taktyki działań rewolucyjnych, geografii militarnej Królestwa Polskiego, z historii wojen burskich, wojny rosyjsko-japońskiej, powstania styczniowego, kładąc duży nacisk na duchową stronę walki, tym ważniejszą, gdy brak jest środków materialnych. Jak wspominał Tadeusz Kasprzycki, Piłsudski tępił w nas marazm polski, który z rycerskiego niegdyś narodu dał typ, co w trzech sosnach zabłądzi, a do konia podchodzi, jak do tygrysa. Absolwenci tej elitarnej szkoły zostali uhonorowani specjalnym odznaczeniem (odznaką tzw. Parasola) wg projektu Włodzimierza Tetmajera.

13–19 sierpnia – uczestnicy kursu oficerskiego Związku Strzeleckiego odbyli marsz i ćwiczenia polowe na trasie Stróża – Kosina Wielka – Mszana Dolna – Rabka – Chabówka – Nowy Targ, zakończone defiladą oddziałów w Zakopanem.

30 października – we Lwowie odbył się zjazd delegatów stronnictw tworzących KTSSN. Podjęto decyzję o zmianie nazwy tego gremium na Komisję Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, przyjęto też statut, który określał, że KSSN będzie koordynatorem wszelkich prac niepodległościowych w Polsce i w środowiskach emigracyjnych, a także sprawować będzie pieczę nad Polskim Skarbem Narodowym. Podczas obrad Józef Piłsudski zaapelował o zjednoczenie Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich w jedną formację.

1914

22 stycznia – w rocznicę wybuchu powstania styczniowego we Lwowie i Krakowie odbyły się nocne ćwiczenia polowe, w których wzięli udział członkowie Związku Strzeleckiego, Polskich Drużyn Strzeleckich oraz Polowych Drużyn Sokolich.

8 lutego – w Galicji ukazała się obszerna praca Józefa Piłsudskiego o powstaniu styczniowym pt. 22 stycznia 1863 jako tom pierwszy serii „Boje Polskie”, ilustrowana rysunkami między innymi Edwarda Rydza „Śmigłego”. Wydanie tej książki w zaborze pruskim zostało udaremnione przez cenzurę niemiecką.

13 lutego – Józef Piłsudski wizytował oddziały strzeleckie tworzone pod dowództwem Tadeusza Kasprzyckiego w Genewie wśród polskich emigrantów i studentów.

21 lutego – podczas inspekcji emigracyjnych oddziałów Związku Strzeleckiego w Szwajcarii, Belgii i Francji Józef Piłsudski wygłosił w Sali Towarzystwa Geograficznego w Paryżu odczyt na temat polskich dążeń niepodległościowych, w którym uczestniczyło blisko pół tysiąca słuchaczy, wśród nich syn Adama Mickiewicza – Władysław. Jak podawał świadek spotkania, działacz rosyjskiej partii Socjal-Rewolucjonistów Wiktor Czernow, Piłsudski nakreślił potencjalny przebieg zarysowującego się konfliktu międzynarodowego, prognozując: Rosja będzie pobita przez Austrię i Niemcy, a te z kolei będą pobite przez siły anglo-francuskie. Wschodnia Europa będzie pobita przez środkową Europę, a środkowa z kolei przez zachodnią. To wskazuje Polakom kierunek ich działań.

24–27 lutego – Józef Piłsudski wizytował szkołę oficerską Związku Strzeleckiego w Paryżu oraz oddziały strzeleckie w Belgii, tworzone głównie w polskich środowiskach akademickich przez Janusza Głuchowskiego i Mieczysława Karskiego.

8 marca – w Krakowie odbyło się posiedzenie Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, na którym Józef Piłsudski relacjonował między innymi stan wyszkolenia członków ruchu strzeleckiego w Galicji i w środowiskach emigracyjnych.

24 marca – we Lwowie odbyły się obchody 130. rocznicy insurekcji kościuszkowskiej, które stały się okazją do manifestacji patriotycznej kilku tysięcy członków Związku Strzeleckiego. W przemówieniu wygłoszonym w Ratuszu Józef Piłsudski, wspominając Polaków, którzy zginęli w ostatnich latach w szeregach obcych armii (między innymi w wojnie rosyjsko-japońskiej czy prusko-francuskiej), stwierdził: „Czy jeśli już zginąć, to czy nie lepiej ginąć za własną ojczyznę, za sprawę, za wyzwolenie własnego narodu?”.

7 kwietnia – w Galicji ukazał się pierwszy numer pisma „Strzelec” – organu Związku Strzeleckiego, pod redakcją Mariana Kukiela, będący forum prezentacji idei obozu niepodległościowego skupionego wokół Józefa Piłsudskiego. Do wybuchu I wojny światowej ukazały się cztery numery pisma, w których znalazły się między innymi artykuły Józefa Piłsudskiego, wnikliwie analizujące wojny bałkańskie. Na łamach pisma Piłsudski zamieścił słowa, które stały się mottem działania dla strzelców: Bić się i zwyciężać można w najtrudniejszych warunkach, wyjść udaje się nieraz z najcięższego położenia, lecz dlatego trzeba namiętnie tego pożądać i jasno patrzeć, choćby w najczarniejszą prawdę, nie upiększając jej żadną fikcją i fantazją […] Przygotowania wojenne […] sprowadzają się do wytworzenia materiału ludzkiego, jakim się dla danej wojny rozporządza, siły moralnej i siły fizycznej. Pierwsza część zadania jest trudniejszą do wypełnienia, lecz zarazem ważniejszą, gdyż pierwiastek duchowy odgrywa na wojnie rolę decydującą i stanowi najistotniejszą podstawę powodzeń wojennych.

31 maja – pod osobistym nadzorem Józefa Piłsudskiego odbyły się manewry strzeleckie w okolicach Dawidowa i Szołomyi. Manewry zakończyła defilada strzelecka, która przeszła ulicami Lwowa.

26 czerwca – we Lwowie odbyły się uroczystości pogrzebowe członka Rządu Narodowego w powstaniu styczniowym Józefa Strzemieńczyka-Janowskiego. Wzięło w nich udział kilka tysięcy strzelców z całego zaboru austriackiego. Podczas uroczystości na cmentarzu Piłsudski, zwracając się do strzelców, powiedział między innymi: Twoja jutrzenka to błysk pioruna na jasnej chmurze. Twój grób bezimienny być może. Ty znajdziesz go w lesie nieznanym lub śmietniku więziennym – tak jak przed pół wiekiem oni znajdowali. Oni – ci nasi dziadowie, którym ten, kogo dziś chowamy, przewodził. Stoimy przez Rządem Narodowym, chłopcy – baczność!”

27 czerwca – we Lwowie pod przewodnictwem Józefa Piłsudskiego odbył się zjazd oficerski Związku Strzeleckiego i Towarzystwa Strzelec, w którym wzięło udział 120 osób tworzących kadrę ruchu strzeleckiego.

28 czerwca – w Sarajewie serbski bojowiec Gawriło Princip zamordował następcę tronu Austro-Węgier, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, co zdynamizowało napiętą sytuację międzynarodową i stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny światowej.

24 lipca – we Lwowie grupa stronnictw politycznych o charakterze prawicowym powołała do życia Centralny Komitet Narodowy. W jego skład weszli przedstawiciele Polskiego Stronnictwa Ludowego Piast, Narodowego Związku Chrześcijańsko-Ludowego, Stronnictwa Autonomistów, Lwowskiego Stronnictwa Mieszczańskiego, Towarzystwa Uczestników Powstania 1863 roku, Stronnictwa Katolicko-Narodowego, a także przedstawiciele Drużyn Bartoszowych i Towarzystwa Gimnastycznego Sokół.

29 lipca – wobec zbliżającego się konfliktu zbrojnego między Austrią a Rosją Józef Piłsudski zarządził mobilizację oddziałów strzeleckich w całej Galicji. Rozpoczęły działalność punkty werbunkowe Związku Strzeleckiego i Towarzystwa Strzelec na terenach powystawowych w Oleandrach krakowskich oraz w lokalach przy ul. Kochanowskiego 15 i przy ul. Dolnych Młynów 9.

31 lipca – na posiedzeniu Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych w Krakowie dowództwo Polskich Drużyn Strzeleckich podjęło decyzję o podporządkowaniu się rozkazom Józefa Piłsudskiego.

1 sierpnia – Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji. Początek I wojny światowej. Józef Piłsudski wysłał na teren Zagłębia tajny patrol strzelecki, w skład którego weszli Roman Starzyński i Józef Szajewski celem rozpoznania sytuacji przygranicznej. Wiązało się to z pierwotnym planem skierowania oddziałów strzeleckich na teren Zagłębia, gdzie miały rozpocząć powstanie skierowane przeciw Rosji. Wobec zajęcia Zagłębia przez oddziały niemieckie, Piłsudski dokonał korekty planów i podjął decyzję o wysłaniu sił strzeleckich na Kielecczyznę.

2 sierpnia – z krakowskich Oleandrów wyruszył bryczkami konnymi siedmioosobowy patrol strzelecki z zadaniem rozpoznania terenu przygranicznego wokół Michałowic, Miechowa i Jędrzejowa. W skład patrolu dowodzonego przez Władysława Prażmowskiego „Belinę”, weszli: Janusz Głuchowski, Zygmunt Karwacki „Bończa”, Stefan Kulesza „Hanka”, Antoni Jabłoński „Zdzisław” , Stanisław Skotnicki „Grzmot”, Ludwik Skrzyński „Kmicic”. W majątku Bogusława Kleszczyńskiego w Skrzeszowicach patrol otrzymał pięć koni i dwa siodła, z którymi powrócił 4 sierpnia 1914 roku do Krakowa.

3 sierpnia – w krakowskich Oleandrach została sformowana I Kompania Kadrowa Strzelców pod dowództwem por. Tadeusza Kasprzyckiego, w skład której weszło, według różnych szacunków, 144–167 żołnierzy ze Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich. Józef Piłsudski wygłosił do żołnierzy Kadrówki historyczny rozkaz, w którym podkreślał, że stają się kadrą, z której rozwinie się przyszła armia polska”. Piłsudski stwierdzał: Spotkał was ten zaszczyt niezmierny, że pierwsi pójdziecie do Królestwa i przestąpicie granicę rosyjskiego zaboru, jako czołowa kolumna Wojska Polskiego, idącego walczyć za oswobodzenie Ojczyzny. Wszyscy jesteście równi wobec ofiar, jakie ponieść macie. Wszyscy jesteście żołnierzami. Nie naznaczam szarż; każę tylko doświadczeńszym wśród was pełnić funkcje dowódców. Szarże uzyskacie w bitwach. Na znak pełnego połączenia obu konkurujących do tej pory ze sobą organizacji strzeleckich, strzelcy wymienili między sobą dotychczasowe oznakowania: orzełka strzeleckiego i „blaszkę” PDS. Najmłodszy żołnierz Kadrówki Adam Buczma miał lat zaledwie 15 i pół, najstarszy – Ignacy Berner, 39 lat. Kompanię podzielono na cztery plutony. Dowódcą I plutonu został Kazimierz Piątek „Herwin”, II – Henryk Paszkowski „Krok”, III – Stanisław Burhardt „Bukacki”, IV – Jan Kruszewski „Kruk”. Na intendenta wyznaczono Aleksandra Litwinowicza. W II RP wszyscy oni (z wyjątkiem K. Piątka „Herwina”, który poległ w czasie walk legionowych w 1915) piastowali wysokie funkcje wojskowe i państwowe.

6 sierpnia – o godz. 3.00 rano żołnierze I Kompanii Kadrowej Strzelców wyruszyli z Oleandrów i o godz. 9.45 po obaleniu słupów granicznych państw zaborczych w Michałowicach wkroczyli na teren zaboru rosyjskiego. W Michałowicach Tadeusz Kasprzycki wygłosił do podkomendnych historyczny rozkaz, w którym stwierdzał: Otrząsnąć z siebie powłokę pokoju [...] W imieniu Rządu Narodowego [...] stan wojny [...] Przed nami ziemia od lat w niewoli, idziemy ją wyzwolić. Od dziesiątków lat pierwszy oddział regularny wojska polskiego. Na cześć tej ziemi; kompania – w prawo patrz!  W II RP wymarsz Kadrówki uznany został za początek odrodzenia wojska polskiego, a obalenie słupów granicznych w Michałowicach za symboliczne przekreślenie zaborów i początek drogi do niepodległości. Na pamiątkę wymarszu z Oleandrów od 1924 roku organizowany był coroczny Marsz Szlakiem Kadrówki. (Do idei Marszu powróciły w 1981 roku środowiska niepodległościowe. Obecnie Marsz organizowany przez Związek Piłsudczyków jest jednym z największych przedsięwzięć patriotycznych w Polsce, w którym bierze udział blisko pół tysiąca młodzieży. Honorowy patronat nad Marszem sprawowali między innymi prezydenci RP: Ryszard Kaczorowski i prof. Lech Kaczyński).

7 sierpnia – Pierwsza Kompania Kadrowa Strzelców zajęła Miechów. Patrole strzeleckie stoczyły potyczki z podjazdem dywizji kawalerii rosyjskiej gen. Aleksandra Nowikowa. W Krakowie Józef Piłsudski poinformował Komisję Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, że 3 sierpnia 1914 roku w Warszawie powstał Rząd Narodowy, który powierzył mu obowiązki Wodza Naczelnego. Była to nieprawda, celem Piłsudskiego było zmobilizowanie tym faktem społeczeństwa do zbrojnego wystąpienia przeciwko Rosji.

8 sierpnia – do stacjonującej w Miechowie Kadrówki przybył Józef Piłsudski wraz z kolejnymi oddziałami strzeleckimi dowodzonymi przez Mieczysława Neugebauera „Norwida”. Sformowano z nich II i III Kompanię Strzelców pod dowództwem Stanisława Tessaro „Zosika” i Wacława Wieczorkiewicza „Scaevoli”. Na czele I Kompanii Kadrowej Strzelców stanął Kazimierz Piątek „Herwin”. Do oddziałów dołączyło dziewięciu skautów, przebywających w okolicznych majątkach na wakacjach, pod dowództwem Czesława Bankiewicza „Skauta”.

9 sierpnia – Pierwsza Kompania Kadrowa Strzelców wkroczyła do Jędrzejowa, gdzie komisarzem wojsk polskich został mianowany dr Emil Bobrowski. Józef Piłsudski otrzymał od Eustachego Romera, właściciela majątku Czaple Małe, konia wierzchowego, legendarną klacz Kasztankę, która towarzyszyła mu w bojach legionowych i w wojnie polsko-bolszewickiej.

10 sierpnia – Józef Piłsudski wydał odezwę do ludności polskiej, w której stwierdzał: Polska przestała być niewolnicą i sama chce stanowić o swoim losie, sama chce budować swą przyszłość, rzucając na szalę wypadków własną siłę orężną. Kadry armii polskiej wkroczyły na ziemie Królestwa Polskiego, zajmując ją na rzecz jej właściwego, istotnego, jedynego gospodarza – Ludu Polskiego […] Niesiemy całemu narodowi rozkucie kajdan […] Z dniem dzisiejszym cały naród skupić się winien w jednym obozie pod kierownictwem Rządu Narodowego. Poza tym obozem zostaną tylko zdrajcy, dla których potrafimy być bezwzględni. Słowa Piłsudskiego szeroko kolportowane w Galicji oraz na trasie przemarszu strzelców poprzedzała odezwa fikcyjnego Rządu Narodowego, wzywająca do „skupienia się solidarnie” pod rozkazami Piłsudskiego jako komendanta polskich sił wojskowych. Autorem odezwy był jeden z najbliższych współpracowników Piłsudskiego Leon Wasilewski, który we wspomnieniach zapisał: Odezwa została napisana i zaaprobowana przez Komendanta, następnie zaś wydrukowana konspiracyjnie w Drukarni Ludowej [w Krakowie] na specjalnie dobranym papierze. Pieczątkę podjął się wykonać w ciągu nocy Stanisław Siedlecki – późniejszy senator Rzeczypospolitej, który istotnie za pomocą zwykłego scyzoryka wydłubał w miękkim kamieniu zgrabnego orzełka wraz z odpowiednim napisem. Żadnych kwestii związanych z owym Rządem Narodowym w Warszawie nikt z nas nie podnosił, choć przypuszczaliśmy, że była to konieczna – ze względu na sytuację – mistyfikacja, tym bardziej, że mówiąc o tym rządzie, Komendant miał wyraz oczu dość figlarny.

11 sierpnia – w Słowiku pod Kielcami z trzech kompanii strzeleckich zawiązany został Batalion Kadrowy pod dowództwem Kazimierza Piątka „Herwina”.

12 sierpnia – do Kielc wkroczył Batalion Kadrowy, który stoczył w godzinach popołudniowych walki z Rosjanami na folwarku Czarnów i w okolicach Szydłówka i Zagórza. Jak wspominał kapelan oddziałów strzeleckich kapucyn ojciec Kosma Lenczowski: W Kielcach ludność w obawie przed Moskalami, którzy mogą jeszcze powrócić i mścić się za sympatie, przyjęła nas w ciszy, spokojnie, wielu nawet niechętnie. Spoglądali na nas przez firanki i ze łzami w oczach błogosławili.

13 sierpnia – na skutek okrążenia miasta przez armię rosyjską, w walce i pod ostrzałem artylerii, strzelcy wycofali się z Kielc przez Karczówkę, Brusznię, Białogon i Słowik do Chęcin. Cel ideowy, postawiony przez Piłsudskiego strzelcom Kadrówki, został zrealizowany – na teren Królestwa Polskiego wkroczyły jeszcze przed wojskami austriackimi oddziały polskie, pierwsze regularne oddziały wojska polskiego od upadku powstania styczniowego. Cel polityczny i militarny – wywołanie przez strzelców antyrosyjskiego powstania zbrojnego – nie został osiągnięty; strzelcy nie otrzymali od społeczeństwa polskiego oczekiwanego wsparcia moralnego i materialnego. W rozkazie na pierwszą rocznicę wojny, wydanym w 1915 roku w Ożarowie pod Lubartowem, Piłsudski pisał z goryczą: Że szabla nasza była mała, że nie była godna wielkiego, dwudziestomilionowego narodu – nie nasza w tym wina. Nie stał za nami naród, bojący się spojrzeć olbrzymim wypadkom w oczy. W 1923 roku we Lwowie w czasie II Zjazdu Legionistów Piłsudski mówił z kolei: Kiedy przypomnę sobie nasz ówczesny stan ducha, to obok ideałów politycznych znajdę w nim na dnie zaciekłą wewnętrzną ambicję. Pomimo że byliśmy samotni, że była nas garstka, okazać chcieliśmy się godnymi wielkiej przeszłości polskiej. Staraliśmy się dowieść swemu otoczeniu i światu, że sami potrafimy zrobić z siebie dobrych żołnierzy.

14 sierpnia – wobec niepowodzenia akcji powstańczej władze austriackie zażądały od Józefa Piłsudskiego złożenia dowództwa nad oddziałami strzeleckimi oraz włączenia ich do c.k. armii. W związku z tym na naradzie zwołanej w Jędrzejowie, w której uczestniczyli Józef Piłsudski, Kazimierz Sosnkowski, Władysław Sikorski i Mieczysław Neugebauer „Norwid”, podjęto decyzję, że jedyną szansą na ugranie polskiej karty będzie powołanie polskiej formacji zbrojnej u boku c.k. armii .

16 sierpnia – w Krakowie powołano do życia reprezentację polityczną stronnictw galicyjskich – Naczelny Komitet Narodowy, na którego czele stanął początkowo prezydent miasta Juliusz Leo, następnie Władysław Leopold Jaworski. W skład NKN weszli działacze Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych oraz Centralnego Komitetu Narodowego. Dzięki wsparciu ministra skarbu Austro-Węgier Leona Bilińskiego NKN uzyskał zgodę cesarza Franciszka Józefa I na utworzenie Legionów Polskich, które miały walczyć przeciwko Rosji u boku c.k. armii. Szefostwo Wydziału Wojskowego NKN, istotnego z punktu widzenia funkcjonowania LP, objął Władysław Sikorski. NKN-owi podporządkowany został działający od 12 sierpnia 1912 roku Polski Skarb Wojskowy.

19 sierpnia – oddziały Piłsudskiego ponownie zajęły Kielce. Dotychczasowe kompanie i bataliony strzeleckie przeformowano tam w 1 pp LP. Na spotkaniu z najbliższymi współpracownikami w Tumlinie Józef Piłsudski uzasadniał konieczność włączenia oddziałów strzeleckich do LP: Stajemy wobec konieczności dokonania wyboru: prowadzić samotną walkę wzorem dawnych powstańców, skazani wyłącznie na własne siły i środki, albo wejść jako mikroskopijna siła do milionowej armii austriackiej, korzystając z jej zaopatrzenia i zachowując maksimum niezależności wewnętrznej i zewnętrznej świadczących o naszej polskości i odrębności naszego ruchu.

20 sierpnia – Józef Piłsudski, Walery Sławek i Witold Jodko-Narkiewicz prowadzili w Krakowie rozmowy z politykami galicyjskimi na temat koncepcji Legionów Polskich. Jak wspomina Bogusław Miedziński, Piłsudski, gdy trwała dyskusja na temat gwarancji, jakich mogą udzielić Austro-Węgry Polakom, powiedział: A na jakiego diabła potrzebne mi gwarancje, jeśli oni tę wojnę przegrają. W rozkazie do strzelców Piłsudski napisał: Zgłosiłem w swoim i waszym imieniu przystąpienie do organizacji szerszej, zapewniającej wojsku polskiemu większe środki i silniejsze działanie. Oddziały nasze mają być kadrami dla formujących się Legionów.

2. połowa sierpnia – równolegle do powyższych działań Józef Piłsudski zlecił powołanie w Warszawie tajnej organizacji, w skład której weszli działający w konspiracji w zaborze rosyjskim członkowie Związku Strzeleckiego. Dała ona początek Polskiej Organizacji Wojskowej, formalnie powołanej 22 października 1914 roku. Pracami konspiracyjnymi kierował do 13 października 1914 roku Karol Rybasiewicz.

27 sierpnia – Cesarska i Królewska Naczelna Komenda Armii (AOK) wydała oficjalny rozkaz o utworzeniu Legionów Polskich. Miały one składać się z dwóch Legionów: Zachodniego w Krakowie, nad którym dowództwo objął gen. Rajmund Baczyński, oraz Wschodniego we Lwowie pod komendą gen. Adama Pietraszkiewicza. W każdym Legionie planowano utworzenie dwóch pułków piechoty oraz dwóch do trzech szwadronów kawalerii. Do Legionów mogli wstępować Polacy z terenu zaboru austriackiego, niepodlegający obowiązkowi służby wojskowej w c.k. armii, oraz ochotnicy z zaboru rosyjskiego. Zaciągowi do Legionów towarzyszyła niezwykła ofiarność społeczności polskiej, przeznaczającej na ich potrzeby pokaźne sumy, określane mianem „daru narodowego”. Znaczne środki finansowe na rzecz Legionów przekazały specjalnymi uchwałami rady miast Krakowa, Lwowa, Tarnowa, Bochni. Zbiórkę pieniędzy prowadziły także polskie środowiska emigracyjne (między innymi Komitet Obrony Narodowej z Chicago).

3–7 września – na skutek zajęcia Lwowa przez wojska rosyjskie Legion Wschodni został ewakuowany do Sanoka, następnie do Mszany Dolnej.

4–5 września – w Krakowie i Kielcach odbyły się uroczystości złożenia przysięgi przez legionistów: 4 IX 2 pp i 5 IX 1 pp. W liście do prezesa Naczelnego Komitetu Narodowego Józef Piłsudski, obecny na przysiędze w Kielcach, pisał: Ceremoniał, który się odbył […] był dla wojska przykry. Wojsko nasze do tego dnia uważało się za odrębne wojsko polskie, sprzymierzone z Austrią, a nie za część austriackiej armii […] Stałe porozumiewanie się, grzeczność i uprzejmość Prusaków, widoczne dla otoczenia i żołnierzy, wywołuje wrażenie, że jesteśmy ściślej sprzymierzeńcami z Prusami niż z Austrią. Opinia ta w społeczeństwie się szerzy i wobec jego niechęci do Prus nam szkodzi, a rusofilom pomaga.

5 września – w Kielcach powołana została przez Józefa Piłsudskiego Polska Organizacja Narodowa, która miała być reprezentacją polityczną piłsudczyków, niezależną od Naczelnego Komitetu Narodowego. Ostatecznie w listopadzie 1914 roku jej przedstawiciele na czele z Michałem Sokolnickim weszli w skład NKN.

13 września – oddziały 1 pp LP zajęły Lisów, Chmielnik i Grabie Wielkie oraz Stopnicę na Kielecczyźnie. Władze austriackie nakazały legionistom założyć na rękawy mundurów opaski w kolorach czarno-żółtych – takie, które nosili żołnierze austriackiego pospolitego ruszenia. Józef Piłsudski wspominał: Rzecz prosta, nie próbowałem nawet rozdawać tego żołnierzom. Miałbym obawę, aby kolory państwa, opiekującego się nami, nie uległy profanacji”.

15–24 1 pp LP wziął udział w walkach przeciwko korpusowi kawalerii rosyjskiej gen. Aleksandra Nowikowa na linii Nowy Korczyn – Opatowiec, na lewym brzegu Wisły, nazwanych później „chrztem bojowym Legionów”. Oddziałami dowodził Józef Piłsudski.

21 września – rozwiązany został Legion Wschodni, a część jego żołnierzy w sile pułku dowodzonego przez Józefa Hallera, została włączona do Legionu Zachodniego, dając początek 3 pp LP. Stał się on zalążkiem późniejszej II Brygady LP. Od tej pory w stosunku do polskich formacji używano już wyłącznie nazwy Legiony Polskie.

28 września – dowództwo na LP objął gen. Kazimierz Trzaska-Durski.

1 października – 2 pp LP pod dowództwem płk. Zygmunta Zielińskiego, 3 pp LP pod dowództwem kpt. Józefa Hallera oraz dwa szwadrony kawalerii pod komendą rtm. Zbigniewa Dunin-Wąsowicza i por. Juliusza Klasterskiego zostały skierowane na front węgierski.

6–7 października – 2 i 3 pp LP wzięły udział w bitwie pod Marmaros-Sziget i Krácsfalvą.

9 października – w Jakubowicach k. Ożarowa Józef Piłsudski wręczył pierwsze nominacje oficerskie 136 dowódcom strzeleckim (między innymi Kazimierzowi Sosnkowskiemu, Edwardowi Rydzowi „Śmigłemu”, Michałowi Żymierskiemu, Tadeuszowi Furgalskiemu „Wyrwie”, Michałowi Tokarzewskiemu „Karasiewiczowi”, Mieczysławowi Neugebauerowi „Norwidowi”, Władysławowi Prażmowskiemu „Belinie”). Nominacje nie były w żaden sposób konsultowane z mianowaną przez władze austriackie Komendą LP i stały się symbolem niezależności żołnierzy Piłsudskiego od władz austriackich. Część nominacji uzyskała później formalną akceptację Komendy. Podobnym symbolem niezależności było nakrycie głowy legionistów w pułkach, które później utworzyły I Brygadę LP. Noszono w nich wzorem przedwojennym strzeleckie maciejówki. Wyjątkiem była kawaleria, w której nakryciem głowy było wysokie ułańskie czako.

11 października – w liście do kpt. W. von Lüdersa ze sztabu IX Armii niemieckiej (i przedstawiciela wywiadu niemieckiego) Józef Piłsudski poddał krytyce postępowanie wojsk niemieckich zajmujących ziemie dawnego zaboru rosyjskiego. Pisał: Po przejściu wojsk niemieckich pozostają same ruiny, jakich nie było nawet za czasów Kozaków w Galicji. Taki stan rzeczy nie może nie wywołać, nie powiem depresji, ale wrogiego nastawienia ludności do wojsk niemieckich, które obiecywały wyzwolenie Polski spod rosyjskiego jarzma. To stawia w bardzo przykrej sytuacji tych Polaków, którzy prowadzili wojnę z Rosją, czy też dążyli do zwiększenia udziału Polaków w wyprawie wojennej.

17–20 października – oddziały legionowe w Karpatach wybudowały na odcinku ponad 6 km „Drogę Legionów Polskich” przez bardzo trudno dostępną Przełęcz Pantyrską, co umożliwiało komunikację między galicyjską stroną Karpat a Węgrami. Droga, przy której usytuowano siedmiometrowy Krzyż Legionów, przeszła do historii jako wybitne osiągnięcie polskiej inżynierii wojskowej i saperskiej. Na krzyżu wyryto inskrypcję:

Młodzieży polska, patrz na ten krzyż!

Legiony Polskie dźwignęły go wzwyż,

Przechodząc góry, lasy i wały

Dla Ciebie, Polsko, i dla Twej chwały!

22 października – z rozkazu Józefa Piłsudskiego została ogłoszona w Warszawie deklaracja ideowa Polskiej Organizacji Wojskowej, która określała, iż głównym celem POW jest zdobycie niepodległości Polski drogą walki zbrojnej. Na czele POW stanął por. Tadeusz Żuliński, bratanek Romana Żulińskiego, członka Rządu Narodowego w powstaniu styczniowym, straconego razem z Romualdem Trauguttem na stokach Cytadeli Warszawskiej. Członkowie organizacji (początkowo około 1000 osób) działali najpierw wyłącznie na terenie zaboru rosyjskiego, prowadząc działania wywiadowcze i dywersyjne na tyłach armii rosyjskiej. Z czasem POW rozszerzyła zasięg na Galicję, Ukrainę i Rosję, rozbudowując swe struktury oraz podejmując rozbudowaną akcję propagandową i szkoleniową w ramach tzw. Wolnej Szkoły Wojskowej. Szczególna rola POW w pracy niepodległościowej przypadła po kryzysie przysięgowym Legionów. W roku 1918 POW stała się jedną z najlepiej zorganizowanych grup polityczno-wojskowych, liczącą blisko 40 tys. przeszkolonych członków.

22–26 października – 1 pp LP stoczył z Rosjanami bitwę pod Laskami–Anielinem k. Dęblina. W czasie walk ciężko ranni zostali wykazujący się niezwykłą odwagą dowódcy legionowi: Michał Żymierski, Franciszek Pększyc „Grudziński”, Michał Tokarzewski „Karasiewicz”, drobną ranę odniósł także dowodzący pułkiem Józef Piłsudski. Pisał on w rozkazie podsumowującym bitwę: Z dumą patrzyłem na spokój i pewność siebie, z którymi bataliony poszły w ogień […] Honor naszego żołnierza został uszanowany nawet przez tych, którzy dotąd z głębokim niedowierzaniem i nieufnością patrzyli na nasze usiłowania. Ponieśliśmy duże ofiary, lecz te sowicie sprawie się opłacą.

29 października – 2 i 3 pp LP stoczyły bitwę z armią rosyjską pod Mołotkowem w Karpatach. Wsławili się w nich między innymi Józef Haller, Bolesław Roja i Zygmunt Zieliński. W bitwie poległo ponad 200 legionistów, blisko 500 odniosło rany.

9–11 listopada – w związku z łamaniem się ofensywy państw centralnych na Warszawę część 1 pp LP (bataliony I, III i V) dowodzone przez Józefa Piłsudskiego brawurowym i forsownym marszem pomiędzy wojskami austriackimi i rosyjskimi przedostała się do Krakowa. Operacja ta, nazwana „Ulina Mała”, została przez Piłsudskiego uznana za jeden z ważniejszych sprawdzianów dowódczych. W Moich pierwszych bojach, wspomnieniach spisanych w twierdzy magdeburskiej, stwierdzał: Otwarcie wyznaję, że dopiero po Ulinie zacząłem sobie ufać i wierzyć w swoje siły.

15 listopada – rozkazem Naczelnego Wodza c.k armii arcyksięcia Fryderyka, Józef Piłsudski został mianowany na stopień brygadiera. Stopnia tego Piłsudski używał wyłącznie w relacjach zewnętrznych, natomiast w dowodzonych przez niego oddziałach tytułowany był przez legionistów Komendantem.

16–19 listopada – V i VI batalion 1 pp LP dowodzone przez Tadeusza Furgalskiego „Wyrwę” oraz dywizjon artylerii Ottokara Brzozy „Brzeziny” stoczył bitwę pod Krzywopłotami niedaleko Olkusza, odnosząc zwycięstwo nad doborowymi i przeważającymi liczebnie oddziałami strzelców syberyjskich. W walkach poległo ponad 60 legionistów, prawie 200 odniosło rany.

23 listopada – 5 grudnia – odbyła się kampania podhalańska oddziałów legionowych pod dowództwem Edwarda Rydza „Śmigłego”, podczas której stoczono bitwy z kawalerią rosyjską na przełęczy w Chyszówkach (obecnie Przełęcz Marszałka Śmigłego-Rydza) k. Mszany Dolnej oraz pod Limanową i Marcinkowicami k. Nowego Sącza.

19 grudnia – w zajętym przez legionistów Nowym Sączu sformowano I Brygadę LP, w skład której weszły 1, 5 i 7 pp LP oraz pułk kawalerii i pułk artylerii. Komendę nad I Brygadą objął Józef Piłsudski.

20–24 grudnia – w Karpatach oddziały 2 i 3 pp LP, dowodzone przez Mariana Januszajtisa „Żegotę” oraz przez Komendanta LP gen. Kazimierza Trzaskę-Durskiego, stoczyły krwawe boje pod Ökömezõ, Csuszką, Fesyves i Jasieniem. Męstwo Polaków docenił następca tronu arcyksiążę Karol Franciszek Józef, wizytując oddziały 28 grudnia 1914 roku i dekorując legionistów odznaczeniami wojennymi.

22–25 grudnia – I Brygada Legionów Polskich stoczyła bitwę pod Łowczówkiem k. Tarnowa. Oddziałami dowodził Kazimierz Sosnkowski. Starcie to stało się między innymi symbolem dramatu Polaków walczących przeciwko sobie w różnych armiach I wojny światowej. W noc wigilijną polskie kolędy rozbrzmiewały po obu stronach frontu: z jednej strony śpiewali je walczący u boku Austrii legioniści, z drugiej wcieleni do armii carskiej Polacy z zaboru rosyjskiego. Dramatyzm tej sytuacji stał się motywem wielu utworów poetyckich, a także kanwą jednego z aktów sztuki Gałązka rozmarynu Zygmunta Nowakowskiego, popularnej w drugiej połowie lat 30., wznawianej także w latach 80. w wielu polskich teatrach. Walki w okolicach Łowczówka, Łowczowa i Mieszni Szlacheckiej zostały okupione dużymi stratami. Poległo w nich ponad 120 legionistów, blisko 400 odniosło rany. Mimo to LP utrzymały swój odcinek frontu liczący blisko 20 km, odpierając aż 16 ataków doborowej dywizji rosyjskiej i biorąc do niewoli ponad 600 Rosjan. W rozkazie do legionistów Józef Piłsudski pisał: Stoczyliście […] bój najkrwawszy i najcięższy z tych, jakieśmy dotąd mieli. Zyskaliście w nim nową sławę i nowy liść wawrzynu wpletliście do wieńca sławy polskiego żołnierza […] Jestem dumny, towarzysze broni, że Wami dowodzę.

1915

8 stycznia – z inicjatywy między innymi Henryka Sienkiewicza, Ignacego Jana Paderewskiego, Gabriela Narutowicza i Szymona Askenazego w Lozannie w Szwajcarii powstał Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, prowadzący akcje charytatywne i kwesty na rzecz ludności polskiej szczególnie dotkniętej działaniami wojennymi.

18–22 stycznia – oddziały 2 i 3 pp LP stoczyły z wojskami rosyjskimi bitwę pod Kirlibabą na Bukowinie, przełamując linię frontu.

24 stycznia – 2 Pułk Piechoty LP pod dowództwem Józefa Hallera stoczył zwycięski bój z rosyjską dywizją górską pod Rafajłową i Bretianką w Karpatach Wschodnich.

3 marca – I Brygada LP została skierowana na front nad rzekę Nidę, gdzie, utrzymując odcinek od Chojn k. Imielnicy do Pawłowic, przez ponad dwa miesiące prowadziła walki pozycyjne.

2 maja – w wyniku ofensywy wojsk austriackich i niemieckich na froncie wschodnim (tzw. operacja gorlicka) doszło do odwrotu Rosjan z Galicji i ich stopniowego wycofywania z terenu Królestwa Polskiego.

8 maja – sformowano II Brygadę LP, w skład której weszły 2 i 3 pp LP, bohatersko walczące na froncie karpackim. Dowództwo nad II Brygadą objął płk Ferdynand Küttner. Wyrazem hołdu dla waleczności tej formacji było określanie jej mianem „Żelaznej Brygady”, spopularyzowanym szeroko w poezji i pieśni legionowej. W Piotrkowie i Radomsku została sformowana III Brygada LP, w której skład weszły 4 i 6 pp, dywizjon kawalerii i bateria artylerii.

11 maja – I Brygada LP po ponad dwumiesięcznych walkach pozycyjnych nad Nidą przekroczyła rzekę, udając się w pościg za wojskami rosyjskimi.

16–22 maja – I Brygada LP stoczyła bitwę pod Konarami i Kozinkiem. W walkach z rosyjską 3 Dywizją Grenadierów poległo blisko 700 legionistów, co stanowiło ponad 12% stanu osobowego Brygady. Zginął także jeden z najzdolniejszych dowódców strzeleckich i legionowych – kpt. Kazimierz Piątek „Herwin”.

10 czerwca – w miejscu bitwy pod Konarami Aleksander Dębski, reprezentujący Komitet Obrony Narodowej w Ameryce, przekazał legionistom I Brygady LP jedwabny sztandar haftowany złotymi nićmi przez Polki z Chicago.

13 czerwca – szarża pod Rokitną na Bukowinie. 63 ułanów II Brygady LP pod dowództwem rtm. Zbigniewa Dunin-Wąsowicza dokonało brawurowej szarży na cztery linie pozycji rosyjskich. Męstwo ułanów legionowych porównywano do bohaterstwa szwoleżerów spod Samosierry, a szarża stała się jednym z symboli walk o niepodległość, tematem obrazów, pieśni i utworów poetyckich. W rozkazie dowództwa LP stwierdzano: Szarża będzie w historii Legionów uwieczniona jako najwspanialszy czyn kawalerii i każdy biorący w niej udział może ze słuszną dumą powiedzieć – Trzeba brać z nas przykład!. W szarży poległ rtm. Zbigniew Dunin-Wąsowicz i 14 ułanów. W okresie międzywojennym ich prochy sprowadzono do Polski i pochowano na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. 23 lutego 1923 roku Józef Piłsudski uhonorował poległych pod Rokitną Orderem Virtuti Militari.

30 czerwca – 2 lipca – w bitwie pod Tarłowem I Brygada LP zdobyła umocnione pozycje rosyjskie blokujące przeprawę przez Wisłę. W walkach wsławił się między innymi 5 pp, nazywany odtąd „Zuchowatym”, którym dowodził Leon Berbecki.

30 lipca – 3 sierpnia – nastąpił zwycięski bój ułanów I Brygady LP pod Urzędowem. Kawalerzyści pod dowództwem rtm. Gustawa Dreszera „Orlicza” zdobyli Lublin, a oddziały 4 pp LP stoczyły z Rosjanami bitwę pod Jastkowem.

5 sierpnia – po wejściu wojsk niemieckich do Warszawy POW wyszła z konspiracji, a jej 300-osobowy oddział, pod dowództwem Tadeusza Żulińskiego, zwany Batalionem Warszawskim, wyruszył na front, gdzie dołączył do I Brygady LP.

6 sierpnia – w rocznicę wymarszu Pierwszej Kompanii Kadrowej Strzelców Józef Piłsudski wydał w Ożarowie k. Lubartowa historyczny rozkaz do żołnierzy, w którym dokonał podsumowania dotychczasowych sukcesów i porażek. Stwierdzał między innymi: Wyrobił się z nas ten typ żołnierza, jakiego nie znała dotąd Polska. Z młodego chłopaka w naszej atmosferze wyrasta spokojny, równy, stary żołnierz, przygotowany na długą i żmudną pracę, niespalający się jak słoma w pierwszym drobnym ogniu. I teraz, po roku wojny, jak na początku, jesteśmy tylko awangardą wojenną Polski, a także jej awangardą moralną, z umiejętnością zaryzykowania wszystkim, gdy ryzyko jest konieczne. Żołnierze [...] smutno mi, że powinszować Wam olbrzymich tryumfów nie mogę, lecz dumny jestem, że dzisiaj z większym spokojem mogę do Was jak ongiś zawołać: Chłopcy! Naprzód! Na śmierć czy na życie, na zwycięstwo czy na klęski – idźcie czynem wojennym budzić Polskę do zmartwychwstania!

28 sierpnia – na spotkaniu w Otwocku k. Warszawy Józef Piłsudski przedstawił najbliższym współpracownikom zarys swej koncepcji politycznej wobec rozwoju wydarzeń na froncie wojennym. Uznał, że należy wstrzymać werbunek do LP, ich bowiem niesamodzielność w stosunku do armii austriackiej jest jedynie ofiarowaniem żołnierza polskiego za darmo. Podkreślił konieczność rozbudowy POW oraz zaznaczył, że odejście Moskali [z Królestwa Polskiego] stwarza dla nas nowy front walki. Musi być przez nas podjęta licytacja sprawy polskiej na terenie międzynarodowym.

17 września – I Brygada LP została przeniesiona na front wołyński, gdzie walczyła ponad rok.

19–28 października – I i III Brygada LP stoczyły okupione ciężkimi stratami boje pod Kamieniuchą, Koszyszczami, Jabłonką i Kuklami nad Styrem. W bitwie pod Kamieniuchą zginął między innymi Tadeusz Żuliński, dotychczasowy Komendant Naczelny POW. Zastąpił go wysłany z frontu do Warszawy Tadeusz Kasprzycki.

4–6 listopada – przeniesiona również na front wołyński II Brygada LP stoczyła swój pierwszy bój – pod Kościuchnówką.

15 listopada – niemieckie władze okupacyjne zezwoliły na otwarcie Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej, zamknięte w 1831, po upadku powstania listopadowego.

23–26 grudnia – oddziały legionowe kwaterujące nad Styrem na Wołyniu odwiedził bp Władysław Bandurski, jeden z czołowych przedstawicieli Kościoła wspierających ruch niepodległościowy. Podczas polowej mszy św. w wigilię Bożego Narodzenia powiedział między innymi: Jestem dumny, że w tej uroczystej chwili mogę być z Wami i razem zanosić modły do Pana Zastępów. W tej chwili na olbrzymim obszarze ziem, gdziekolwiek płoną ogniska jasnego chrystianizmu odprawiana jest msza pasterska, celebrowana przez biskupów we wspaniałych katedrach, skąpanych w potoku świateł […] Mnie przypadł niemały zaszczyt odprawienia mszy pasterskiej w obozie polskiego żołnierza, który jak ongiś owi biblijni pasterze na czujnych stoi czatach i czeka wieści weselnej o narodzinach Tego, co dźwignął ludy ku słońcu […] Do Was, rycerze odradzającej się Polski, do Was, coście najwyższą narodu chlubą, pospieszyłem z niewypowiedzianą serca radością, by z Wami święta spędzić, by tu u Was w obozie polowym ducha skrzepić i swoim z powrotem nowinę zawieść, że nieugięcie stoicie na placówkach kresowych i krwią ofiarną zakreślacie granice polskiej posiadłości.

1916

27 stycznia – rozkazem władz austriackich dowództwo Komendy Legionów objął gen. Stanisław Puchalski.

13 lutego – z inicjatywy Józefa Piłsudskiego powstała w LP nieformalna Rada Pułkowników, w której zasiadali najwyżsi rangą oficerowie frontowi (nie tylko w stopniu pułkownika). Rada miała reprezentować legionistów w relacjach z Naczelnym Komitetem Narodowym i Komendą Legionów. Była też swego rodzaju gremium doradczym dla polityczno-wojskowych koncepcji Piłsudskiego. Zasiadali w niej między innymi: Kazimierz Sosnkowski, Edward Rydz „Śmigły”, Bolesław Roja, Marian Januszajtis „Żegota”, Leon Berbecki, Andrzej Galica, Michał Żymierski, Ottokar Brzoza „Brzezina”, Mieczysław Neugebauer „Norwid”, Stanisław Burhardt „Bukacki”, Władysław Prażmowski „Belina”.

marzec – W krakowskim Pałacu Sztuki na pl. Szczepańskim zorganizowano Wystawę Sztuki Legionowej, na której zaprezentowano dzieła wybitnych malarzy i rzeźbiarzy (między innymi Wojciecha Kossaka, Jacka Malczewskiego, Leona Wyczółkowskiego, Józefa Mehoffera, Juliana Fałata) poświęcone LP.

3 maja – w Warszawie odbyły się wielotysięczne manifestacje patriotyczne w rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja.

29–30 maja – w rozmowach ze współpracownikami Józef Piłsudski podnosił wielokrotnie kwestię relacji I Brygady LP z Naczelnym Komitetem Narodowym i Komendą Legionów. W liście do Heleny Radlińskiej poddał ostrej krytyce Departament Wojskowy NKN i jej szefa Władysława Sikorskiego, stwierdzając: Departament stał się częścią systemu okupacji austriackiej w Polsce z zadaniem fałszowania opinii Królestwa i odbierania mu tych małych praw, jakie naród podbity posiada, tych resztek, na które się składają jego moralne siły. Zmienić go można jedynie uniezależnieniem go od okupacji za pomocą odwojskowienia i odpieniężenia.

1–4 czerwca – w kwaterach legionowych na foncie wołyńskim Józef Piłsudski odbył serię spotkań z Władysławem Sikorskim i Stanisławem Downarowiczem z Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego. Przekonywał ich o konieczności wstrzymania werbunku do LP wobec impasu politycznego w sprawach polskich.

4–6 czerwca – I i III Brygada LP stoczyły bitwę z wojskami rosyjskimi gen. Aleksieja Brusiłowa pod Kościuchnówką na Wołyniu. Bitwa, a szczególnie bój o Polską Górę, przeszła do historii jako najkrwawsza bitwa w dziejach LP. Odpierając ataki dwóch dywizji piechoty i czterech dywizji kawalerii rosyjskiej, zginęło ponad 2000 legionistów. Atak Rosjan został odparty, dzięki czemu udaremnione zostało przełamanie frontu południowo-wschodniego przez rosyjską ofensywę. Po trzech dniach walk LP zostały wycofane za linię rzeki Stochód.

14 lipca – Józef Haller objął dowództwo nad II Brygadą LP.

15 lipca – Józef Piłsudski w imieniu Rady Pułkowników wystosował memorandum do władz austriackich, domagając się rozszerzenia narodowego charakteru LP poprzez przekształcenie ich w osobny korpus polski, z polską komendą, odznakami, sztandarami.

28 lipca –3 sierpnia – II Brygada LP stoczyła boje z wojskami rosyjskimi pod Dubniakami, Sitowiczami i Rudką Miryńską na Wołyniu.

29 lipca – w proteście przeciwko niedostatecznemu wsparciu Austro-Węgier dla polskich roszczeń niepodległościowych Józef Piłsudski złożył dymisję z funkcji dowódcy I Brygady LP. Zalecał także podkomendnym pochodzącym z zaboru rosyjskiego, aby wykonali podobny gest, tym zaś, którzy byli poddanymi austriackimi – składanie wniosków o przeniesienie do c.k. armii. W zamyśle Piłsudskiego miał być to element nacisku na niemieckie i austriackie władze, aby podjęły konkretne działania polityczne w sprawie polskiej. W kolportowanych w szeregach legionowych ulotkach piłsudczycy pisali: Nie dajcie się łudzić frazesem, że jesteśmy jedynym widocznym dowodem istnienia Polski, jedyną podstawą tworzenia Państwa Polskiego. Żaden frazes nie przesłoni faktu, że Legiony Polskie bez zastępstwa politycznego polskiego straciły rację bytu, przestały być wojskiem polskim.

6 sierpnia – w rocznicę wymarszu Kadrówki w Piasecznie na Wołyniu Józef Piłsudski uhonorował legionistów I Brygady Legionów odznaką Za Wierną Służbę, wykonaną wg projektu żołnierza Legionów Wojciecha Jastrzębowskiego (w II Rzeczypospolitej wybitny artysta, autor między innymi wzorów ówczesnych polskich monet).

Z inspiracji POW na stokach Cytadeli Warszawskiej odbyła się wielotysięczna manifestacja w 52. rocznicę stracenia przez Rosjan Romualda Traugutta i pozostałych członków Rządu Narodowego w powstaniu styczniowym.

18 sierpnia – dowódcy legionowi – Józef Piłsudski, Kazimierz Sosnkowski, Józef Haller i Bolesław Roja – skierowali do Naczelnego Komitetu Narodowego memorandum, w którym zażądali, aby ten wystąpił do władz austriackich z oświadczeniem, że LP to wojsko polskie, które bije się i umiera za niepodległość Polski. W memorandum postulowano, aby NKN, w porozumieniu ze stronnictwami politycznymi działającymi w Warszawie, powołał tymczasowy rząd polski. Zwracano również uwagę na zbyt proaustriacką politykę prowadzoną przez Departament Wojskowy NKN, na którego czele stał Władysław Sikorski, domagając się jego rozwiązania i zastąpienia Wydziałem Wojskowym, w którym zasiadaliby oficerowie legionowi dowodzący żołnierzami na froncie.

18 września – pod Sitowiczami na Wołyniu zginął, próbując ratować rannego Adama Koca, Aleksander Mirza-Sulkiewicz, wybitny działacz niepodległościowy pochodzenia tatarskiego, jeden z najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego, sierżant I Brygady LP.

20 września – Józef Piłsudski otrzymał od austriackich władz wojskowych dymisję z Legionów Polskich, które na mocy patentu cesarza Franciszka Józefa I miały zostać przekształcone w dwudywizyjny Polski Korpus Posiłkowy. Oficerowie i żołnierze I Brygady LP napisali w odezwie kolportowanej w szeregach LP: My żołnierze – nie politycy. Nie mieliśmy rządu, ale mieliśmy Komendanta Głównego. Ufamy mu bez granic. On jest dla nas uosobieniem sprawy polskiej. Człowiek ze stali, bez skazy i lęku, zapatrzony w jeden cel – odbudowę niepodległości Polski, dążący do niej z nieubłaganym uporem i zaciętością [...] Dla niej tworzył z nas, bez środków materialnych, wojsko polskie. Dla niej stanął na czele wojska. Dla niej wydobył z siebie pierwszorzędne talenty wojskowe. Ducha swego niezłomnego przelewał w każdego z nas, kto się z nim zetknął. Kto z nas padł w boju, padł z wiarą, że ofiara jego krwi nie stracona dla Polski, póki Komendant Główny na czele wojska. Komendant wie, co robi.

7 października – po trwających ponad rok bojach na froncie wołyńskim, nad Styrem i Stochodem, oddziały legionowe zostały przetransportowane do Baranowicz. Następnie rozlokowane zostały w Łomży, Różanach, Modlinie, Pułtusku i Dęblinie.

5 listopada – cesarze Niemiec i Austro-Węgier zapowiedzieli powstanie Królestwa Polskiego na ziemiach dawnego zaboru rosyjskiego (tzw. Akt 5 listopada), z dziedziczną monarchią i konstytucją, pozostającego w łączności z obu sprzymierzonymi mocarstwami. W dokumencie ogłoszonym przez generał-gubernatorów: niemieckiego w Warszawie – Hansa von Beselera, i austriackiego w Lublinie – Karla von Kuka, zapowiadano utworzenie armii polskiej, co odpowiadało potrzebom wykorzystania przez państwa centralne zasobów mobilizacyjnych na terenie dawnego zaboru rosyjskiego.

14 listopada – w związku z procesem przekształcania Legionów Polskich w Polski Korpus Posiłkowy dowództwo nad nimi objął w miejsce gen. Stanisława Puchalskiego płk Stanisław Szeptycki. Według danych c.k. armii w oddziałach frontowych podległych Komendzie Legionów służyło wówczas 15 274 oficerów i żołnierzy, w tym w I Brygadzie – 3845, w II Brygadzie – 4860, w III Brygadzie – 6461, w kompanii saperów – 108 legionistów.

1 grudnia – Legiony Polskie w sile 3 i 4 pp oraz 2 puł uroczyście wkroczyły do Warszawy, witane entuzjastycznie przez ludność stolicy. Był to pierwszy od czasów powstania listopadowego przemarsz regularnych wojsk polskich przez Warszawę.

6 grudnia – generał-gubernatorzy Hans von Beseler i Karl von Kuk wydali rozporządzenie o utworzeniu Tymczasowej Rady Stanu. 25-osobowa TRS miała stanowić zalążek władzy administracyjnej ustanowionej w Królestwie Polskim przez niemieckie i austriackie władze okupacyjne.

12 grudnia – w związku z objęciem szefostwa Wydziału Wojskowego w TRS do Warszawy przybył Józef Piłsudski. Na jego cześć odbyły się w stolicy wielotysięczne manifestacje.

1917

14 stycznia – na Zamku Królewskim w Warszawie odbyło się inauguracyjne posiedzenie TRS pod przewodnictwem Wacława Niemojowskiego, wnuka ostatniego prezesa Rządu Narodowego Królestwa Polskiego z okresu powstania listopadowego. Józef Piłsudski, który wszedł w skład TRS, uważał, że powinna ona stać się zalążkiem Rządu Narodowego, negocjującego z władzami niemieckimi i austriackimi kwestię pełnej suwerenności Polski.

17 stycznia – Polska Organizacja Wojskowa podporządkowała się Tymczasowej Radzie Sstanu, uznając ją za tymczasową formę rządu polskiego.

22 stycznia – prezydent USA Woodrow Wilson w orędziu do Senatu Stanów Zjednoczonych przedstawił propozycje pokojowe, zawierające między innymi postulat odbudowy niepodległego państwa polskiego.

10 kwietnia – Cesarz Austro-Węgier Karol wyłączył Polski Korpus Posiłkowy spod dowództwa c.k. armii, przekazując go niemieckim władzom wojskowym i Tymczasowej Radzie Sstanu. Wiązało się z planami powołania Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht), w skład której mieli wejść legioniści pochodzący z Królestwa Polskiego, czyli dawni poddani rosyjscy. Legioniści pochodzący z zaboru austriackiego, jako poddani cesarza Austro-Węgier, nie mieli możliwości wstępowania do Polskiej Siły Zbrojnej.

29 kwietnia – w Zielonce koło Warszawy odbyły się ćwiczenia polowe POW, w których wzięło udział kilkuset studentów warszawskich. Manewry obserwował Józef Piłsudski.

4 czerwca – prezydent Francji Raymond Poincaré wydał dekret, na mocy którego powołano Armię Polską we Francji.

2 lipca – na znak protestu wobec polityki niemieckich władz okupacyjnych w sprawie zaciągu do Polskiej Siły Zbrojnej Józef Piłsudski demonstracyjnie opuścił Tymczasową Radę Stanu.

9 lipca – wobec zmiany sytuacji międzynarodowej (między innymi włączenia się USA do wojny przeciwko Niemcom, obalenia caratu w Rosji w wyniku rewolucji lutowej oraz niepowodzeń państw centralnych na froncie zachodnim) Józef Piłsudski podjął decyzję o całkowitym zerwaniu dotychczasowego taktycznego sojuszu z Austro-Węgrami i Niemcami. Jako bezpośredni pretekst posłużyć miała odmowa złożenia przysięgi na „wierne braterstwo broni z Niemcami i Austrią”. Jak stwierdzał Piłsudski na naradzie z najbliższymi współpracownikami: Nasza wspólna droga z Niemcami skończyła się. Rosja – nasz wspólny wróg w tej światowej wojnie, skończyła swoją rolę. Wspólny interes przestał istnieć. Wszystkie nasze i niemieckie interesy układają się przeciw sobie. W interesie Niemiec leży przede wszystkim pobicie aliantów; w naszym – by alianci pobili Niemców […] Dlatego też wy do tej Armii Polskiej [tj. Polnische Wehrmacht] nie pójdziecie. Dlatego dawno już wydałem rozkaz POW, by nie robili rekrutacji do Legionów i teraz do tego wojska, a tylko do tajnej organizacji. Mówimy Niemcom otwarcie, że nasze drogi się rozeszły i że idziemy swoją drogą. Decyzji Piłsudskiego podporządkowały się w całości oddziały wywodzące się z I Brygady LP oraz częściowo z III Brygady LP, łącznie ponad 4000 osób. Dało to początek tzw. kryzysowi przysięgowemu. Większość legionistów II Brygady, wraz z jej kadrą dowódczą (między innymi Józef Haller, Marian Januszajtis „Żegota”), przysięgę złożyła i jako Polski Korpus Posiłkowy, pod dowództwem płk. Zygmunta Zielińskiego, w sile blisko 7000 żołnierzy zostali przeniesieni do Przemyśla. Wśród legionistów, którzy nie zgodzili się na złożenie przysięgi, popularna była pieśń wzorowana na Rocie Marii Konopnickiej:

Nie damy, by nasz Polski huf

Z Kielc, Karpat i Stochodu

Pod obcą służbę poszedł znów.

Kość z kości on Narodu.

Pójdziem, gdy zabrzmi złoty róg.

Tak nam dopomóż Bóg!

14 lipca – władze niemieckie aresztowały czołowych piłsudczyków stawiając im zarzut przygotowywania powstania. Wśród aresztowanych znaleźli się między innymi Wacław Jędrzejewicz, Stefan Pomarański, Adam Skwarczyński i Wojciech Stpiczyński.

22 lipca – niemieckie władze okupacyjne aresztowały w Warszawie Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego. Aresztowanych przewieziono do Gdańska, a ostatecznie osadzono w twierdzy magdeburskiej, gdzie przebywali do listopada 1918 roku. Równolegle Niemcy rozpoczęli aresztowania legionistów, którzy odmówili złożenia przysięgi, internując ich w obozach odosobnienia (oficerów w Beniaminowie, podoficerów i szeregowców w Szczypiornie) lub wcielając przymusowo do armii austriackiej i wysyłając na front włoski. W odezwie skierowanej do społeczeństwa żołnierze 5 pp LP napisali: Za stałą wierność idei – jedziemy do obozu jeńców. Jedziemy dumni ze spełnionego obowiązku i jesteśmy pewni, że tak nas zrozumiecie. Wiemy, że poza bandą pruskich pachołków i sprzedawczyków stoi jeden wielki Naród – Naród, który łącznie z nami wkrótce znów podejmie walkę z bronią w ręku o wolność i niepodległość Ojczyzny. Wiemy, że postępowanie nasze jest wynikiem woli całego Narodu i że tej woli jak dotychczas, tak w przyszłości, zawsze się podporządkujemy i dlatego też jedziemy weseli i ufni w potęgę czystej sprawy.

POW wypowiedziała posłuszeństwo Tymczasowej Radzie Stanu i przeszła do pełnej konspiracji.

lipiec – podczas kryzysu przysięgowego, powstała najbardziej popularna pieśń legionowa Marsz Pierwszej Brygady. Muzyka oparta była na motywach marsza rosyjskiego Przemarsz przez Morze Czerwone granego w sierpniu 1914 roku jako „Marsz nr 10” przez strażacką orkiestrę w Kielcach, która przyłączyła się wówczas do oddziałów strzeleckich. Marsz grany był często podczas walk legionowych. Do autorstwa tekstu, zaczynającego się od słów: Legiony to żołnierska nuta…, pretendowało dwóch legionistów: Andrzej Hałaciński (członek ZWC, oficer LP i POW, płk WP, zamordowany w Katyniu) i Tadeusz Biernacki (żołnierz I Brygady LP, POW, w II RP 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej). Józef Piłsudski na Zjeździe Legionistów w Lublinie w 1924 roku określił ją jako najdumniejszą pieśń, jaką kiedykolwiek Polska stworzyła. (Do oficjalnego ustanowienia hymnu RP w roku 1927 pieśń pretendowała do roli hymnu narodowego, w całym zaś okresie międzywojennym była uznawana za hymn WP. Do chwili obecnej jest hymnem piłsudczyków. W 2007 roku minister obrony narodowej Aleksander Szczygło ustanowił ją „Pieśnią Reprezentacyjną Wojska Polskiego”).

24 lipca – rozpoczęło się formowanie I Korpusu Polskiego w Mińsku Litewskim. Z rozkazu naczelnego dowódcy armii rosyjskiej gen. Ławra Korniłowa dowódcą korpusu mianowano gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego.

15 sierpnia – w Lozannie powstał Komitet Narodowy Polski pod przewodnictwem Romana Dmowskiego, uznawany przez część państw Ententy za „oficjalną organizację polską”, czyli de facto emigracyjny rząd polski.

26 sierpnia – na znak protestu wobec aresztowania przez Niemców Józefa Piłsudskiego, a także wobec braku możliwości samodzielnego działania członkowie TRS podali się do dymisji.

12 października – Cesarze Niemiec i Austro-Węgier ustanowili w Warszawie Radę Regencyjną Królestwa Polskiego, w której skład weszli: kard. Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski i hr. Józef Ostrowski. Rada miała sprawować najwyższą władzę na terenie Królestwa do czasu wyboru króla Polski lub regenta, otrzymała też prawo powoływania rządu i zwoływania Rady Stanu.

14 października – w ramach POW powołano Konwent Organizacji A, który w nowej sytuacji miał kierować całokształtem działań politycznych i wojskowych piłsudczyków. W skład Konwentu weszli między innymi oficerowie legionowi, którzy dzięki zakonspirowaniu się uniknęli internowania przez Niemców, wśród nich Edward Rydz „Śmigły”, Wacław Sieroszewski, Tadeusz Kasprzycki i Bogusław Miedziński. Koordynacją działań politycznych zajmował się Jędrzej Moraczewski, sprawy wojskowe były w gestii Edwarda Rydza „Śmigłego”, który został Komendantem Głównym POW.

15 października – w Krakowie został rozwiązany Naczelny Komitet Narodowy.

27 października – w Warszawie odbyło się uroczyste zaprzysiężenie Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego.

7 listopada – w Piotrogrodzie doszło do przewrotu bolszewickiego, w wyniku którego obalony został Rząd Tymczasowy.

21 listopada – Rada Regencyjna powołała rząd Królestwa Polskiego pod przewodnictwem Jana Kucharzewskiego.

4 grudnia – rozpoczęto formowanie III Korpusu Polskiego na Ukrainie pod dowództwem gen. Eugeniusza de Henninga-Michaelisa.

21 grudnia – rozpoczęto formowanie II Korpusu Polskiego w Sorokach w Besarabii.

1918

8 stycznia – prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson wygłosił orędzie zawierające 14 punktów niezbędnych do zawarcia trwałego pokoju. Punkt 13. dotyczył wolnej i zjednoczonej Polski ze swobodnym dostępem do morza.

2–4 lutego – w Krakowie odbyła się konspiracyjna narada POW oraz stronnictw niepodległościowych, w której uczestniczyli działacze PPS, Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego, PSL oraz PSL-Lewicy. Uznano za konieczne wzmożenie akcji przygotowującej powstanie zbrojne w sytuacji zbliżającej się klęski państw centralnych.

3 lutego – I Korpus Polski rozpoczął otwartą walkę z bolszewikami. Polacy zdobyli twierdzę Bobrujsk, która stała się odtąd siedzibą dowództwa Korpusu.

9 lutego – w Brześciu nad Bugiem państwa centralne (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja i Bułgaria) podpisały z Ukraińską Republiką Ludową traktat, na mocy którego Chełmszczyzna i część Podlasia miały stać się częścią Ukrainy. Mimo, iż traktat ostatecznie nie wszedł w życie, wywołał liczne protesty Polaków.

11 lutego – na znak protestu wobec traktatu brzeskiego rząd Jana Kucharzewskiego podał się do dymisji. W Warszawie, Radomiu, Lublinie odbyły się manifestacje robotnicze, organizowane przez PPS, protestujące przeciwko „antypolskiej polityce władz”, krwawo stłumione przez wojsko i policję niemiecką.

15 lutego – w proteście przeciwko traktatowi brzeskiemu Polski Korpus Posiłkowy, którego trzon stanowili w większości legioniści II Brygady LP, wypowiedział posłuszeństwo Austriakom i po potyczce pod Rarańczą przedostał się na drugą stronę frontu w sile blisko 1600 żołnierzy. W rozkazie do żołnierzy gen. Józef Haller pisał: Żołnierski obowiązek każe nam iść tam, gdzie powstaje polska siła zbrojna, skoro w kraju dla nas możność zbudowania armii polskiej ustała. Żołnierze, którym nie udało się przebić (prawie 5000 osób), zostali internowani. Oficerów (między innymi kpt. Romana Góreckiego, ks. Józefa Panasia) postawiono przed sądami wojskowymi i oskarżonych o dezercję skazano na karę śmierci. Wykonanie wyroków zawiesił cesarz Karol I. 2500 legionistów osadzono w obozach w Huszt, Marmaros-Sziget, Dulfalvie, pozostałych wcielono do c.k. armii i wysłano na front włoski.

20 lutego – I Korpus Polski wyzwolił z rąk bolszewickich Mińsk Litewski.

5 marca – żołnierze Polskiego Korpusu Posiłkowego, którzy przebili się przez front pod Rarańczą, połączyli się z II Korpusem Polskim na Ukrainie. Kilka tygodni później Józef Haller objął dowództwo II KP.

11 kwietnia – wojska niemieckie zaatakowały oddziały II Korpusu Polskiego pod Kaniowem. Po kilkunastu godzinach walk z powodu braku amunicji i rezerw Korpus został zmuszony złożyć broń, większość jego żołnierzy internowano. Dowódcy II KP gen. Józefowi Hallerowi udało się wydostać z okrążenia. Przez Moskwę i Murmańsk przedostał się do Francji (gdzie 4 pażdziernika został przez Komitet Narodowy Polski mianowany Naczelnym Wodzem Armii Polskiej we Francji). Bitwa pod Kaniowem stała się symbolicznym finałem walk oddziałów, mających swe korzenie w LP. Żołnierze walczący pod Kaniowem przeszli także do historii jako ci, którzy w latach I wojny światowej walczyli ze wszystkimi zaborcami Polski: z Rosją – jako legioniści II Brygady, z Austro-Węgrami – jako żołnierze Polskiego Korpusu Posiłkowego pod Rarańczą, i wreszcie z Niemcami – jako żołnierze II KP.

13 kwietnia–21 maja – Polska Organizacja Wojskowa podjęła próbę przejęcia dowództwa nad I Korpusem Polskim w Rosji. Do wykonania tego zadania skierowano jednego z najzdolniejszym oficerów legionowych Leopolda Kulę „Lisa”. Akcja miała na celu udaremnienie decyzji o demobilizacji I KP, którą na jej dowódcy gen. Józefowie Dowborze-Muśnickim wymuszali Niemcy. W miejscu postoju I KP – w Bobrujsku – Kula „Lis”, działając pod pseudonimem „Malewski” i „Kapitan Kortyn”, wspólnie z Ignacym Matuszewskim i Bolesławem Jatelnickim, podjęli szereg działań nieformalnych, mających na celu zbuntowanie żołnierzy polskich wobec planów demobilizacji i powołanie płk. Przemysława Barthela de Weydenthala na dowódcę I KP. Konsekwencją miało być skierowanie oddziałów polskich w Rosji do walki z Niemcami. W wyniku takiego „przewrotu” Kula „Lis” miał objąć dowództwo nad twierdzą Bobrujsk oraz koordynować akcję antyniemiecką w twierdzy i mieście. Misja Kuli „Lisa” zakończyła się niepowodzeniem. Zaciążył na tym między innymi opór ze strony większości korpusu oficerskiego I KP, popierającego decyzję gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego.

3 czerwca – rządy Francji, Wlk. Brytanii i Włoch ogłosiły deklarację, w której stwierdzano: Utworzenie zjednoczonego i niepodległego Państwa Polskiego z wolnym dostępem do morza stanowi jeden z warunków trwałego i sprawiedliwego pokoju oraz panowania prawa w Europie. Deklaracja była wynikiem skutecznych działań dyplomatycznych prowadzonych przez Romana Dmowskiego i Komitet Narodowy Polski.

1 października – członek Pogotowia Bojowego PPS (konspiracyjnej organizacji utworzonej w grudniu 1917 roku przez PPS z inicjatywy Tomasza Arciszewskiego), Antoni Purtal dokonał zamachu na szefa niemieckiej policji politycznej w Warszawie, Ericha Schulzego, który kierował akcją aresztowania Józefa Piłsudskiego w lipcu 1917 roku.

20 października – w Wilnie na pl. Katedralnym odbyły się masowe demonstracje ludności polskiej, manifestującej wolę przyłączenia miasta do Polski. Demonstracja została krwawo stłumiona przez okupacyjne oddziały niemieckie.

25 października – Rada Regencyjna Królestwa Polskiego ustanowiła urząd Szefa Sztabu Wojsk Polskich, powołując na tę funkcję gen. Tadeusza Rozwadowskiego.

28 października – nastąpił rozpad Austro-Węgier; w Pradze proklamowano powstanie Czechosłowacji; Serbowie, Chorwaci i Słoweńcy ogłosili niepodległość. W Krakowie niepodległościowe stronnictwa polityczne utworzyły Polską Komisję Likwidacyjną, która przejęła od Austriaków administrację w Krakowie i Małopolsce.

31 października – oddziały POW podjęły akcję rozbrajania wojsk austriackich w Oświęcimiu, Rzeszowie i Tarnowie.

31 października – 1 listopada – oddziały ukraińskie byłej armii austriackiej dokonały puczu we Lwowie, próbując opanować miasto. Zaskoczeni Polacy sformowali ochotnicze oddziały, którym udało się odeprzeć siły ukraińskie w niektórych punktach Lwowa. Rozpoczęły się, trwające blisko trzy tygodnie, walki polsko-ukraińskie. Wśród obrońców Lwowa bohaterską kartę zapisała ochotnicza młodzież gimnazjalna – „Orlęta Lwowskie” (blisko 1500 osób), wśród których najmłodszy miał zaledwie 9 lat. Do historii przeszedł między innymi trzynastolatek Antoni Petrykiewicz, który za swoje męstwo został pośmiertnie odznaczony przez Józefa Piłsudskiego Orderem Virtuti Militari. Obroną miasta dowodził bryg. Czesław Mączyński.

2 listopada – tajna organizacja narodowa Polskie Kadry Wojskowe oraz oddziały POW rozpoczęły rozbrajanie oddziałów austriackich na Lubelszczyźnie.

7 listopada – w Lublinie działacze lewicy niepodległościowej oraz POW utworzyli Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej pod przewodnictwem socjalisty Ignacego Daszyńskiego.

10 listopada – do Warszawy powrócił z niewoli niemieckiej w Magdeburgu Józef Piłsudski. Żołnierze POW zaczęli masową akcję rozbrajania oddziałów niemieckich stacjonujących w Warszawie.

11 listopada – w Compiègne pod Paryżem podpisano zawieszenie broni między państwami Ententy a państwami centralnymi, co stanowiło akt kończący I wojnę światową. W Warszawie Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu zwierzchnictwo nad wojskiem. Dzień ten został przyjęty jako data odzyskania przez Polskę niepodległości, co potwierdzono ustawowo w 1937 roku.

12 listopada – w Poznaniu powstała Tymczasowa Naczelna Rada Ludowa, za swój główny cel ogłaszając przyłączenie do Polski Górnego Śląska, Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego.

Oddziały polskie pod dowództwem mjr. Juliana Stachiewicza wyzwoliły Przemyśl z rąk ukraińskich.

Józef Piłsudski wydał pierwszy w wolnej Polsce rozkaz do żołnierzy, w którym napisał między innymi: Obejmuję nad wami komendę w chwili, gdy serce w każdym Polaku bije silniej i żywiej, gdy dzieci naszej ziemi ujrzały słońce swobody w całym jej blasku. Z wami razem przeżywam wzruszenie tej godziny dziejowej, z wami razem ślubuję życie i krew swoją poświęcić na rzecz dobra Ojczyzny i szczęścia jej obywateli […] Żołnierze! Cały nasz naród staje teraz przed zagadnieniami, które rozwiązać będzie mógł tylko przy nadzwyczajnym wysiłku i naprężeniu swej siły i woli. W swoim zakresie zagadnienia te stają i przed nami. Chciałbym […] powiedzieć sumiennie o sobie i o was, że byliśmy nie tylko pierwszymi, ale i dobrymi żołnierzami zmartwychwstałej Polski.

14 listopada – Józef Piłsudski przejął pełnię władzy cywilnej w odradzającej się Rzeczypospolitej jako Tymczasowy Naczelnik Państwa.

15 listopada – Papież Benedykt XV skierował orędzie do Polaków z okazji odzyskania niepodległości, pisząc między innymi: Historia zapisała złotymi zgłoskami zasługi Polski względem religii chrześcijańskiej i europejskiej cywilizacji, atoli – niestety – musiała także zapisać, jak Europa za to niegodziwie jej odpłaciła […] Polska zawsze wierna [Polonia semper Fidelis] okazuje większą żywotność niż kiedykolwiek […] Niech będą nieskończone dzięki Panu, że wzeszła już nareszcie jutrzenka zmartwychwstania Polski! My najgorętsze składamy życzenia, aby Polska – odzyskawszy swoją pełną niezawisłość – mogła jak najrychlej w zespole państw zająć przynależne jej miejsce i dalej rozwijać swoją historię narodu cywilizowanego i chrześcijańskiego.

16 listopada – w depeszy do wszystkich rządów świata Naczelnik Państwa Józef Piłsudski ogłosił powstanie niepodległego państwa polskiego. W depeszy stwierdzano między innymi: Państwo Polskie powstaje z woli całego narodu i opiera się na podstawach demokratycznych. Rząd Polski zastąpi panowanie przemocy, która przez sto czterdzieści lat ciążyła nad losami Polski – przez ustrój zbudowany na porządku i sprawiedliwości. Opierając się na Armii Polskiej pod moją komendą, mam nadzieję, że odtąd żadna armia obca nie wkroczy do Polski, nim nie wyrazimy w tej sprawie formalnej woli naszej. Jestem przekonany, że potężne demokracje Zachodu udzielą swej pomocy i braterskiego poparcia Polskiej Rzeczypospolitej Odrodzonej i Niepodległej.

18 listopada – Józef Piłsudski powołał w Warszawie rząd pod przywództwem działacza lewicy niepodległościowej Jędrzeja Moraczewskiego.

22 listopada – oddziały polskiej odsieczy dowodzonej przez ppłk. Michała Tokarzewskiego „Karasiewicza” wyparły Ukraińców ze Lwowa.

28 listopada – Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał dekret powołujący do życia Marynarkę Wojenną RP.

29 listopada – podczas spotkania z żołnierzami POW Józef Piłsudski w przemówieniu podsumował czteroletni okres walki o niepodległość. Mówił między innymi: Wypadło mi w życiu moim największe szczęście, jakie wypaść może żołnierzowi polskiemu. Gdy myślą przebiegnę dzieje żołnierza polskiego w przeszłości, gdy spojrzę na te smutne postacie historyczne, tak drogie sercu żołnierza polskiego, to z pewnym podziwem myślę, dlaczego mnie wypadło tyle szczęścia, gdy im tego szczęścia nie dano przeżyć. Oto ja, wasz wódz, oto ja, wasz naczelnik, pierwszy mam szczęście przywitać swoich podkomendnych, przywitać tych, których w bój prowadziłem, przywitać jako żołnierzy wolnej, zjednoczonej Polski. Zwracam się do was, jako do tych, których kiedyś 6 sierpnia w bój wyprowadziłem: zwracam się do was jako do tych, którzy w kraju samym umieli przygotować zastępy ludzi zdatnych, gotowych sercem i duszą być we wszystkich wypadkach wolnymi, mężnymi żołnierzami polskimi. Zwracam się do was jako do moich podkomendnych. Większość z was widziała mnie w różnych chwilach, widziała razem w boju, razem wtedy, gdy serce, charakter ludzki łamały się i kruszyły, jak szkło, przed uderzeniem losu. Żołnierz lubi triumfy. Żołnierz lubi wawrzyny. Ja zaś prowadziłem was po cierpieniach, po turmach, które niejednemu serce i charakter łamały, bo ja się nie bałem prowadzić was po tych drogach. Bo ja się nie bałem, że wy się złamiecie. Ja byłem pewien, że tak jak ja wytrzymacie w najcięższych chwilach, że zostaniecie wiernymi Ojczyźnie, wiernymi, mężnymi, silnymi żołnierzami. 6 sierpnia 1914 r. byliśmy wolnymi żołnierzami wolnej Ojczyzny. Żadna ręka obca nie śmiała się na nas wówczas położyć. Nie byliśmy właściwym wojskiem. Byliśmy wolontariuszami. Byliśmy zapaleńcami. […] Wykrzesałem w was młodych ducha inicjatywy, tego ducha działania na własną odpowiedzialność, umiejętność chwytania w lot każdej okoliczności. Tego ducha każdy z was posiada i dzięki temu żywemu współżyciu z otoczeniem możecie tworzyć rzeczy, o których historyk powie kiedyś, że to są cuda… Koledzy! Zakończę okrzykiem, za który dziadowie i ojcowie nasi umierali, zakończę okrzykiem, za który nasi koledzy krwią serdeczną broczyli: Niech żyje Polska!

9 grudnia – w Lublinie z inicjatywy ks. Idziego Radziszewskiego działalność rozpoczął Katolicki Uniwersytet Lubelski.

27 grudnia – w Poznaniu wybuchło powstanie wielkopolskie mające na celu wyparcie Niemców z Wielkopolski i przyłączenie tej części kraju do odradzającej się Rzeczypospolitej. Bezpośrednim impulsem do wybuchu walk stał się przyjazd do Poznania Ignacego Jana Paderewskiego, którego powitanie przerodziło się w wielotysięczną manifestację patriotyczną mieszkańców Wielkopolski. Już następnego dnia w rękach powstańców znalazły się Poznań wraz z cytadelą, Gniezno, Września i Szamotuły.

1919

1 stycznia – Samoobrona Ziemi Wileńskiej dowodzona przez Władysława i Jerzego Dąbrowskich opanowała Wilno po wycofaniu się wojsk niemieckich.

4/5 stycznia – w Warszawie odbyła się nieudana próba prawicowego zamachu stanu (tzw. zamach Januszajtisa): aresztowano premiera Jędrzeja Moraczewskiego i większość ministrów.

6 stycznia – Józef Piłsudski wystosował list do Romana Dmowskiego, wyrażając wolę porozumienia z działającym w Paryżu Komitetem Narodowym Polskim. Stwierdzał między innymi: Szanowny Panie Romanie […] Niech mi Pan wierzy, że nade wszystko życzę sobie uniknięcia podwójnego przedstawicielstwa Polski wobec aliantów: tylko jedno wspólne przedstawicielstwo może sprawić, że nasze żądania zostaną wysłuchane […] Na podstawie dawnej znajomości tuszę, że w tym wypadku i w tej ważnej chwili przynajmniej niektórzy ludzie, jeśli już nie cała Polska, niestety, wznieść się muszą ponad interesa stronnictw, klik i grup, do takich zaś ludzi chciałbym zaliczyć i Pana.

16 stycznia – Naczelnik Państwa Józef Piłsudski powołał w Warszawie rząd pod przywództwem Ignacego Jana Paderewskiego.

W Poznaniu gen. Józef Dowbor-Muśnicki objął dowództwo sił powstańczych.

16–18 stycznia – Komitet Narodowy Polski w Paryżu uznał Józefa Piłsudskiego za Tymczasowego Naczelnika Państwa i podporządkował się premierowi Ignacemu Paderewskiemu. Władze w Warszawie uznały Komitet za oficjalną reprezentację Polski na kongresie pokojowym w Paryżu.

21 stycznia – w przededniu rocznicy wybuchu powstania styczniowego Naczelny Wódz Józef Piłsudski wydał rozkaz nadający wszystkim weteranom powstania prawa żołnierzy Wojska Polskiego, w tym przywilej noszenia galowych mundurów w uroczyste dni. W rozkazie Piłsudski stwierdzał między innymi: Dla nas, żołnierzy wolnej Polski, powstańcy 1863 r. są i pozostaną ostatnimi żołnierzami Polski walczącej o swą swobodę, pozostaną wzorem wielu cnót żołnierskich, które naśladować będziemy.

23 stycznia – oddziały czechosłowackie, łamiąc umowę o tymczasowym podziale Śląska Cieszyńskiego, zajęły zbrojnie polski obszar z Boguminem. Wojsko Polskie pod dowództwem gen. Edwarda Rydza „Śmigłego” oswobodziło z rąk ukraińskich Włodzimierz Wołyński.

26 stycznia – odbyły się pierwsze po odzyskaniu niepodległości wybory parlamentarne.

29 stycznia – Roman Dmowski, jako delegat Polski na konferencji pokojowej w Wersalu, wygłosił exposé w języku angielskim i francuskim, przekonując Radę Dziesięciu (premierów i ministrów spraw zagranicznych Francji, Wlk. Brytanii, Włoch, USA i Japonii) do polskich postulatów terytorialnych.

10 lutego – w Warszawie odbyło się inauguracyjne posiedzenie Sejmu Ustawodawczego. Marszałkiem został działacz narodowy Wojciech Trąbczyński. Głównym zadaniem Sejmu stało się przygotowanie ustaw niezbędnych do funkcjonowania państwa po okresie zaborów, w tym uchwalenie Ustawy Konstytucyjnej. W przemówieniu do posłów Naczelnik Państwa Józef Piłsudski powiedział między innymi: W tej godzinie wielkiego serc polskich bicia czuję się szczęśliwym, że przypadł mi zaszczyt otwierać Sejm polski, który znowu będzie domu swego ojczystego jedynym panem i gospodarzem […] Naród polski przez półtora wieku zmuszany był stosować się do praw, narzuconych przez obcą przemoc […] Obdarzeni dziś zaufaniem narodu, dać mu macie podstawy dla jego niepodległego życia w postaci prawa konstytucyjnego.

14 lutego – oddziały Wojska Polskiego starły się z Armią Czerwoną w Mostach nad Niemnem. Dzień ten został przyjęty jako początek wojny polsko-bolszewickiej.

W Moskwie przywódcy komunistycznej Rosji zapowiedzieli walkę o rozprzestrzenienie się bolszewizmu poza obszar rosyjski. Lew Trocki stwierdzał: po rozgromieniu kontrrewolucji w Rosji nastąpi pochód na kraje kapitalistyczne Europy, Włodzimierz Lenin zaś dodawał: wszyscy zobaczą, jak powstaje Ogólnoświatowa Federacyjna Republika Rad.

18 lutego – po ultimatum marsz. Ferdynanda Focha (Francja), który zagroził wznowieniem walk na froncie zachodnim, oddziały niemieckie przerwały działania bojowe w Wielkopolsce. Powstanie zakończyło się zwycięstwem Polaków, co oznaczało przyłączenie Wielkopolski do Rzeczypospolitej.

20 lutego – Sejm Ustawodawczy uchwalił Małą Konstytucję, określającą między innymi kompetencje urzędu Naczelnika Państwa.

3 marca – w Warszawie utworzono Kurię Biskupią Wojsk Polskich, zalążek Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego.

7 marca – w walkach z Ukraińcami pod Torczynem zginął jeden z najwybitniejszych oficerów strzeleckich, legionowych i Wojska Polskiego – ppłk Leopold Kula „Lis”.

16 marca – w głośnym wywiadzie dla „Le Petit Parisien” Józef Piłsudski tak zdiagnozował zagrożenie płynące dla Polski i Europy ze strony bolszewickiej Rosji: Bez względu na to, jaki będzie jej rząd, Rosja jest zaciekle imperialistyczna. Jest to nawet zasadniczy rys jej charakteru politycznego. Mieliśmy imperializm carski; widzimy dziś imperializm czerwony – sowiecki. Polska stanowi zaporę przeciw imperializmowi słowiańskiemu, bez względu na to, czy jest carski, czy bolszewicki.

14 kwietnia – rozpoczęła się akcja powrotu Armii Polskiej z Francji do kraju.

16 kwietnia – trwały ciężkie boje wojsk polskich z bolszewikami pod Lidą.

18 kwietnia – oddziały Wojska Polskiego wyzwoliły z rąk bolszewickich Nowogródek.

19 kwietnia – polska kawaleria, dowodzona przez ppłk Władysława Belinę-Prażmowskiego, wyzwoliła Wilno z rąk bolszewickich. W Ostrej Bramie zostało odprawione uroczyste nabożeństwo dziękczynne z udziałem Józefa Piłsudskiego. W rozkazie do żołnierzy, wydanym 28 kwietnia 1919 r. w Lidzie, Józef Piłsudski napisał: W imieniu Ojczyzny, która was na obronę swych kresów wysłała, dziękuję wam za wszą pracę, za wasze żołnierskie trudy. Kampania wileńska, przez was wygrana, pozostanie na zawsze jedną z piękniejszych rocznic naszej historii wojskowej i każdy z was może być dumny, że w niej brał udział. […] Wojna jeszcze nie skończona. Czekają nas nowe prace, nowe trudy. Lecz po tym świetnym zwycięstwie ze spokojem i pewnością patrzę w przyszłość, będąc jej pewnym.

22 kwietnia – w Wilnie, oswobodzonym dzień wcześniej z rąk bolszewików przez polską kawalerię wspieraną przez mieszkańców, Naczelnik Józef Piłsudski wydał odezwę do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, zapowiadając zasadę samostanowienia ludności w sprawach wewnętrznych, narodowościowych i wyznaniowych:

Wojsko Polskie, które ze sobą przyprowadziłem dla wyrzucenia panowania gwałtu i przemocy, dla zniesienia rządów krajem wbrew woli ludności – wojsko to niesie wam wszystkim wolność i swobodę. Stan ciągłej niewoli […] raz nareszcie musi być zniesiony i raz wreszcie na tej ziemi, jakby przez Boga zapomnianej, musi zapanować swoboda i prawo wolnego, niczym nieskrępowanego wypowiedzenia się o dążeniach i potrzebach.

29 kwietnia – Sejm Ustawodawczy RP ustanowił dzień 3 maja świętem narodowym.

25 maja – do Polski powróciła 4 Dywizja Strzelców dowodzona przez gen. Lucjana Żeligowskiego.

10 czerwca – Achilles Ratti (późniejszy papież Pius XI) został nuncjuszem apostolskim w Polsce.

28 czerwca – w Wersalu Roman Dmowski i Ignacy Paderewski podpisali w imieniu Polski traktat pokojowy (traktat wersalski), który formalnie przywrócił Polskę na mapę Europy i stał się fundamentem nowego porządku w Europie lat 20. i 30.

17 lipca – oddziały WP doszły do rzeki Zbrucz, dzięki czemu cała Małopolska Wschodnia (dawna Galicja Wschodnia) wróciła pod władzę polską.

24 lipca – Sejm RP uchwalił ustawę powołującą do życia Policję Państwową.

9 sierpnia – oddziały Wojska Polskiego wyzwoliły Miński Litewski.

16 sierpnia – w Myślenicach, Bytomiu i Pszczynie rozpoczęły się walki z Niemcami, co dało początek I powstaniu śląskiemu.

23 sierpnia – w Sejnach oddziały POW zaczęły akcję zbrojną skierowaną przeciwko wojskom litewskim, co zapoczątkowało powstanie sejneńskie, w którego wyniku została oswobodzona Suwalszczyzna.

10 września – oddziały Wojska Polskiego sforsowały Berezynę i zajęły Borysów.

22 września – oddziały Wojska Polskiego zajęły Połock.

11 października – w Wilnie Naczelnik Państwa Józef Piłsudski uroczyście otworzył Uniwersytet Wileński im. Stefana Batorego, zamknięty przez Rosjan w 1832 roku.

12 października – w Wilnie Naczelnik Józef Piłsudski uroczyście otworzył Uniwersytet Wileński im. Stefana Batorego, zamknięty przez Rosjan w 1832 r. Podczas swojego przemówienia Józef Piłsudski stwierdził między innymi: gdy danym było i nam stanąć w chwale zwycięstwa, gdy burza nad tymi murami już się przeniosła, śpieszyłem, by ścignąć dla tej wiary świątynię, by dać jej znak widomy jej potęgi i siły. Śpieszyłem, choć tu jeszcze dochodzą echa nieprzebrzmiałej burzy, choć chmury jeszcze pokrywają niebo. Niechże więc ta Wszechnica, którą dziś tu otwieram, zgodnie z tradycją tej ziemi nie zieje nigdy jadem nienawiści, niech nie kroczy nigdy drogami, które dla nas Polaków tak ciężkimi były. Niech krzepi jasnowidztwem wiedzy, potęgą myśli twórczej, umiejętną i skrzętną pracą naukowego rzemiosła.

19 października – w Krakowie odbyło się Święto Zjednoczenia Armii z udziałem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, dowódcy Armii Polskiej we Francji gen. Józefa Hallera i dowódcy Armii Wielkopolskiej gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego, zwane „Spotkaniem Trzech Józefów”. Podczas spotkania Józef Piłsudski powiedział między innymi: gdy więc dzisiaj tutaj, w Krakowie, rozlegają się wymowne głosy, szukające w zgodzie i jedności ratunku przed ciężkimi kryzysami powojennymi, jestem przekonany, że znajdą one wyraz, odpowiadający wymaganiom nowoczesnych, cywilizowanych społeczeństw, że stworzą one przykłady dla innych części ojczyzny.

20 października – Naczelnik Państwa Józef Piłsudski zainaugurował w Krakowie działalność Akademii Górniczej (obecnie Akademia Górniczo-Hutnicza).

16 listopada – oddziały WP wyzwoliły od bolszewików Kamieniec Podolski.

27 listopada – w Warszawie z inicjatywy piłsudczyków (między innymi Wacława Sieroszewskiego, Mariana Głuchowskiego, Adama Skwarczyńskiego, Andrzeja Struga właśc. Tadeusza Gałeckiego, Artura Śliwińskiego, Tadeusza Święcickiego i prof. Wacława Tokarza) zainaugurował działalność Związek Strzelecki stowarzyszenie nawiązujące do spuścizny ideowej, a także do pewnych form działania organizacji strzeleckich sprzed I wojny światowej. Związek stał się w II RP najliczniejszą organizacją młodzieżową zrzeszającą w końcu lat 30. blisko pół miliona członków, wychowywanych w myśl zasady „Każdy obywatel żołnierzem – każdy żołnierz obywatelem”.

1920

1 stycznia – w rozkazie noworocznym do żołnierzy Naczelny Wódz Józef Piłsudski napisał: Ubiegły rok pamiętnym będzie w naszych dziejach, jako pierwszy rok życia naszego na swobodzie. Byliśmy dotąd sługami obcych, żyliśmy w poniewierce tak, że Polak znaczył to samo na świecie, co niewolnik, a najsłuszniejsze skargi odtrącano z niechęcią, jak się otrząsa od natrętnej i dokuczliwej muchy. W tym położeniu trwaliśmy sto dwadzieścia lat. Nic więc dziwnego, że gdy i nam zaświeciło słońce wolności, to wszyscy, nie wyłączając i bardzo wielu samych Polaków, patrzyli na nas dawnymi oczyma. Widzieli w nas naród słaby, wiecznie skarżący się na swoją niedolę, nie bardzo zdolny do rządzenia sobą […]. Teraz minął rok naszej wolności. Rok, podczas którego każdy z Was w swym zakresie miał złożyć dowód, do czego jest zdolna Polska, czy ma świat zmuszać do szacunku, czy lekceważenia. Żołnierze! Rad jestem stwierdzić, że Wasza krwawa praca, że wasz codzienny trud i znój przyczyniły się znakomicie do utrwalenia naszej swobody i podniesienia wartości Polski w świecie. […] Wasz to bagnet, wasza szabla, wasza pierś i krew odparły wszędzie zwycięsko nieprzyjaciół, utrwaliły granice i pozwoliły wszystkim obywatelom Polski spokojnie pracować wewnątrz kraju. […] Póki imię Polski nie zniknie na świecie, póki jedno serce polskie bić za nim będzie, póty nie zgaśnie serdeczna, wdzięczna pamięć o pierwszych żołnierzach swobodnej, niezależnej Polski.

3 stycznia – połączone siły polsko-łotewskie dowodzone przez gen. Edwarda Rydza „Śmigłego” w ramach operacji „Zima” zajęły Dyneburg w polskich Inflantach (Łatgalia), wypierając bolszewików. Miasto i twierdzę przekazano Łotyszom. Powodzenie operacji „Zima” pozwoliło skrócić linię frontu polsko-sowieckiego i odcięło Litwę od Rosji bolszewickiej.

16 stycznia – Józef Piłsudski spotkał się w Belwederze z przedstawicielami Komitetu Narodowego Rosyjskiego: Borysem Sawinkowem i Nikołajem Czajkowskim. Piłsudski wyraził gotowość wspierania sił antybolszewickich w Rosji pod warunkiem uznania przez nie niepodległości Litwy, Białorusi i Ukrainy, poparł także ideę tworzenia w Polsce oddziałów rosyjskich, które wesprą Wojsko Polskie w walkach z bolszewikami.

17 stycznia – oddziały Frontu Pomorskiego, dowodzone przez gen. Józefa Hallera, przekroczyły linię demarkacyjną pod Nieszawą, przejmując od Niemców przyznaną Polsce traktatem wersalskim część Pomorza. Gen. Haller w odezwie do żołnierzy stwierdzał: Idziemy nad polskie morze – idziemy w kraj odwiecznie polski, wielokrotnie wydzierany nam przez wrogą siłę niemiecką. Winniście się czuć dumni i szczęśliwi, że waszym jest udziałem obejmować ten polski kraj, to Polskie Pomorze, te Kaszuby, to polskie morze.

22 stycznia – w Warszawie powołano Kapitułę Orderu Wojennego Virtuti Militari, na której czele stanął Józef Piłsudski. Na pl. Saskim wręczono pierwsze odznaczania (między innymi gen. Józefowi Hallerowi, gen. Edwardowi Rydzowi „Śmigłemu”, gen. Wacławowi Iwaszkiewiczowi, gen. Franciszkowi Latinikowi, płk. Ludwikowi Skrzyńskiemu „Kmicicowi”).

3 lutego – oddziały polskie i łotewskie dowodzone przez gen. Edwarda Rydza „Śmigłego” wyparły bolszewików z Rejki koło Rygi.

10 lutego – w Pucku odbyła się uroczystość Zaślubin Polski z Morzem. Gen. Józef Haller wrzucił w fale Bałtyku symboliczny pierścień jako znak odzyskania przez Polskę dostępu do morza. W okolicznościowym przemówieniu powiedział: Oto dzisiaj dzień czci i chwały! Jest on dniem wolności, bo rozpostarł skrzydła Orzeł Biały nie tylko nad ziemiami polskimi, ale i nad morzem polskim. Naród czuje, że go już nie dusi hydra, która dotychczas okręcała mu szyję i piersi. Teraz wolne przed nami światy i wolne kraje. Żeglarz polski będzie mógł dzisiaj wszędzie dotrzeć pod znakiem Białego Orła, cały świat stoi mu otworem.

1 marca – Ignacy Jan Paderewski przekazał prywatne fundusze (ponad 500 tys. marek polskich) na rzecz weteranów Armii Polskiej we Francji.

10 marca – przywódca bolszewickiej Rosji Włodzimierz Lenin podjął decyzję o koncentracji wszystkich sił wojskowych do wojny z Polską. Komendant Naczelny Armii Czerwonej Siergiej Kamieniew zatwierdził plan wielkiego uderzenia na zachód siłami dwóch frontów: Zachodniego (pod dowództwem Władimira Gittisa, a od kwietnia 1920 r. Michaiła Tuchaczewskiego) oraz Południowo-Zachodniego (dowodzonego przez Aleksandra Jegorowa).

19 marca – przedstawiciele Ogólnej Komisji Weryfikacyjnej Wojska Polskiego zwrócili się do obchodzącego w tym dniu imieniny Józefa Piłsudskiego z wnioskiem o przyjęcie przezeń stopnia marszałka Polski. W lipcu 1919 roku wobec oporów niechętnych Piłsudskiemu posłów Związku Ludowo-Narodowego oraz Narodowego Związku Robotniczego, nie udało się sprawy tej zatwierdzić przez Sejm RP. Naczelnik Państwa wydał dekret o treści: Stopień Pierwszego Marszałka Polski przyjmuję i zatwierdzam. Oficjalna uroczystość wręczenia buławy marszałkowskiej odbyła się 14 listopada 1920 roku podczas uroczystości na pl. Zamkowym w Warszawie.

21 kwietnia – podpisana została umowa o współpracy polityczno-wojskowej między Polską reprezentowaną przez Józefa Piłsudskiego a Ukraińską Republiką Ludową reprezentowaną przez atamana Symona Petlurę. Umowa gwarantowała uznanie niepodległości Ukrainy oraz rozpoczynała wspólne działania zbrojne wymierzone w bolszewików.

25 kwietnia – rozpoczęto ofensywę wojsk polskich i sprzymierzonych z nimi wojsk ukraińskich na Kijów (tzw. wyprawa kijowska). Polskie działania ofensywne rozdzieliły wojska sowieckie na obszarze Ukrainy, a 12 Armia bolszewicka została zdziesiątkowana i pozbawiona pierwotnej zdolności bojowej.

26 kwietnia – oddziały Wojska Polskiego zdobyły Żytomierz, Korosteń i Radomyśl. Józef Piłsudski wydał odezwę do mieszkańców Ukrainy. Napisana ona została przez szefa Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego mjr. Ignacego Matuszewskiego. W odezwie Piłsudski stwierdzał: Ludności ziem tych czynię wiadomym, że wojska polskie usuną z terenów przez naród ukraińskich zamieszkałych, obcych najeźdźców. […] Wierzę, że naród ukraiński wytęży wszystkie siły, aby z pomocą Rzeczypospolitej Polskiej wywalczyć wolność własną i zapewnić żyznym ziemiom swej ojczyzny szczęście i dobrobyt, którymi cieszyć się będzie po powrocie do pracy i pokoju. W odezwie do swych rodaków ataman Symon Petlura pisał: Wspólną walką zaprzyjaźnionych armii – ukraińskiej i polskiej – naprawimy błędy przeszłości, a krew wspólna przelana w bojach przeciw odwiecznemu historycznemu wrogowi – Moskwie, który ongiś zgubił Polskę i zaprzepaścił Ukrainę, uświęci nowy okres wzajemnej przyjaźni ukraińskiego i polskiego narodu.

7–8 maja – oddziały polskie, dowodzone przez gen. Edwarda Śmigłego-Rydza, zajęły Kijów. Płk Adam Ludwik Korwin-Sokołowski zanotował we wspomnieniach: „nigdy nie zapomnę ogromnego wrażenia, gdy zostaliśmy powitani przez ogromne wprost tłumy różnojęzycznej ludności, która dosłownie zarzuciła nas kwiatami i wiwatowała na naszą cześć w językach polskim, ukraińskim i nawet rosyjskim. Na siodłach brakło wprost miejsca na kwiaty”. W rozkazie do żołnierzy Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego stwierdzało:

W interesie polskim leży jak najszybsze wycofanie wojsk własnych z terenów zajętych i ustalenie dobrych sąsiedzkich stosunków z nowo powstałym państwem ukraińskim, aby w ten sposób zabezpieczyć znaczną część swojej granicy wschodniej od bezpośredniego niebezpieczeństwa ze strony wojsk bolszewickich. Okupacja polska Ukrainy musi być rozrachowana nie na lata, ale na miesiące. Im prędzej zostaną stworzone regularne wojska ukraińskie […] w tym dogodniejszym położeniu znajdzie się Państwo Polskie. Im zaś mniej będzie podczas wspólnej z władzami ukraińskimi pracy tarć i zadraśnięć, tym łatwiej ostateczny cel Polski będzie osiągnięty.

9 maja – oddziały Wojska Polskiego i sprzymierzone z nimi wojska ukraińskie wyparły bolszewików za Dniepr.

10 maja – na wiecu w Homlu Ludowy Komisarz do Spraw Wojskowych Lew Trocki roztaczał w przemówieniu wizję „białego orła z odrąbaną głową” i „Sowieckiej Polski jako pomostu, po którym Armia Czerwona wejdzie do Europy”.

17 maja – podczas spotkania z atamanem Symonem Petlurą w Winnicy, Józef Piłsudski powiedział między innymi: Polska i Ukraina przeżyły ciężką niewolę. Oba te kraje należą do tych, na których panował stały terror […]. Wolna Polska nie może być istotnie swobodna, dopóki naokoło panuje wciąż hasło niewolniczego poddawania woli narodowej przemocy terroru. Polska osiągnąwszy największy skarb na ziemi, tj. wolność, zdecydowała się odrzucić wszystko to, co wolności zagraża, jak najdalej od swych granic. I w błysku naszych bagnetów i naszych szabel nie powinniście widzieć nowego narzucania cudzej woli. Chcę, abyście w nim widzieli odbłysk swej wolności.

18 maja – w Wadowicach urodził się Karol Wojtyła (od 16 października 1978 roku Ojciec Święty Jan Paweł II; podczas pielgrzymki w 1999 roku Jan Paweł II, modląc się na cmentarzu w Radzyminie, gdzie zostali pochowani żołnierze z 1920 roku, powiedział między innymi: Wiecie, że urodziłem się w maju 1920 roku, gdy bolszewicy szli na Warszawę… Dlatego noszę w sobie od urodzenia wielki dług w stosunku do tych, którzy wówczas podjęli walkę z najeźdźcą i zwyciężyli, płacąc za to życiem.

W Warszawie odbyło się uroczyste powitanie Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego, powracającego po zwycięskiej wyprawie kijowskiej. Po radosnym Te Deum, zaintonowanym w kościele św. Aleksandra przez biskupa polowego Stanisława Galla, młodzież akademicka wyprzęgła konie z powozu Naczelnika Państwa i osobiście odwiozła go do Belwederu. Tego samego dnia na specjalnym posiedzeniu Sejmu, marszałek Wojciech Trąmpczyński, mówił do Naczelnego Wodza: „Od czasów Kircholmu i Chocimia naród polski takich tryumfów oręża swego nie przeżywał. [...] Zwycięski Twój pochód na Kijów dał narodowi poczucie własnej siły, wzmocnił wiarę we własną przyszłość [...]. Czynem orężnym zaświadczyłeś nie tylko o dzielności polskiego ramienia, ale wyrwałeś z piersi narodu i w sztandar zamieniłeś jego najlepszą tęsknotę, jego rycerstwo w służbie wolności narodów.

21 maja – Roman Dmowski po powrocie z zagranicy odbył spotkanie z Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim. Mimo różnicy zdań na temat między innymi polityki wschodniej, Dmowski miał wyrazić się po spotkaniu, że Piłsudski to niewątpliwie wielki człowiek, choć nie mogliśmy w niczym uzgodnić naszych poglądów. Zadeklarował jednocześnie, że „stawia swoją osobę do dyspozycji i gotów jest jak zawsze służyć Polsce”. Z kolei Piłsudski miał stwierdzić, że Dmowski to jedyny polityk, z którym warto dyskutować, choć różnimy się zasadniczo w naszych zapatrywaniach co do przyszłości Polski.

5 czerwca – nastąpiło przerwanie linii frontu przez dwudziestotysięczną 1 Armię Konną Siemiona Budionnego na Ukrainie, co stanowiło początek ofensywy wojsk bolszewickich na Froncie Południowym. Ogłoszono masowy nabór do Armii Czerwonej, do której zaczęli się zgłaszać nawet przeciwnicy bolszewizmu.

W Moskwie powołano Radę Rzeczoznawców Wojskowych, na czele której stanął gen. Aleksiej Brusiłow, były naczelny wódz armii rosyjskiej. Wydał on specjalną odezwę do oficerów byłej armii rosyjskiej, w której wzywał, aby zapomnieli o doznanych krzywdach […] i ze wszystkich sił bronili drogiej nam Rosji i nie dopuścili do jej uszczuplenia.

8 czerwca – pod naporem nieprzyjaciela wojska polskie wycofały się z Kijowa. Dwukrotne próby podjęcia walk z Armią Konną zakończyły się niepowodzeniem.

23 czerwca – po ustąpieniu rządu Leopolda Skulskiego powołano rząd pod przewodnictwem Władysława Grabskiego, który, podobnie jak gabinet poprzedni, nie posiadał stabilnej większości poparcia parlamentarnego.

1 lipca – wobec zagrożenia nawałą bolszewicką Sejm powołał Radę Obrony Państwa pod przewodnictwem Józefa Piłsudskiego. Wiceprzewodniczącym Rady został Prezes Rady Ministrów (do 23 lipca 1920 Władysław Grabski, a po nim Wincenty Witos), a zasiedli w niej również Marszałek Sejmu Wojciech Trąmpczyński, 10 przedstawicieli desygnowanych przez wszystkie stronnictwa polityczne (m.in. Roman Dmowski, Maciej Rataj, Leopold Skulski, Norbert Barlicki, Jan Woźnicki, Jan Stapiński), trzech przedstawicieli rządu, w tym minister spraw zagranicznych Eustachy Sapieha, oraz czterech przedstawicieli Wojska Polskiego: gen. Tadeusz Rozwadowski, gen. Stanisław Haller, gen. Kazimierz Sosnkowski i gen. Józef Leśniewski. Działalność Rady miała między innymi skracać proces legislacyjny i przyspieszać wykonywanie obowiązującego prawa oraz rozstrzygać pilnie w sprawach działań politycznych, w tym związanych z ewentualnym podejmowaniem rozmów pokojowych z nieprzyjacielem.

3 lipca – Rada Obrony Państwa wydała mobilizacyjną odezwę do narodu, wzywającą wszystkich zdolnych do noszenia broni, by dobrowolnie zaciągali się w szeregi armii, i stwierdzającą, że „za ojczyznę każdy w Polsce z własnej woli gotów złożyć krew i życie”.

5 lipca – bolszewicy zajęli Równe. Wojska polskie cofnęły się na linię Zbrucza, aby osłaniać Lwów.

7 lipca – Episkopat Polski wystosował dramatyczny apel do biskupów świata, w którym twierdzono między innymi: zwracamy się do was […] z wołaniem gorącym o pomoc i ratunek dla Polski […]. Bo nie sami zagrożeni jesteśmy. Dla wroga, który nas zwalcza, nie jest bynajmniej Polska ostatnią przystanią dla jego trofeów, lecz jest mu raczej etapem tylko i pomostem do zdobycia świata […]. Bo bolszewizm jest ostatnim wykwitem wszelkich zasad negacji, chowanych przez całe stulecia, które godziły w rodzinę, w wychowanie, w ustrój socjalny, w religię. […] Oprócz doktryny i czynu, nosi jeszcze bolszewizm w swej piersi nienawiścią zionące serce […].

8 lipca – rozpoczęła się wielka ofensywa wojsk bolszewickich na Warszawę. Dowódca Frontu Zachodniego Michaił Tuchaczewski wydał rozkaz, w którym pisał: Armia spod Czerwonego Sztandaru i armia łupieżczego Białego Orła stają twarzą w twarz w śmiertelnym pojedynku. Po trupie białej Polski jaśnieje droga ku ogólnoświatowej pożodze. Na naszych bagnetach poniesiemy szczęście i pokój ludzkości. Do Wilna, Mińska, Warszawy! Naprzód marsz.

Minister spraw wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski wydał rozkaz o utworzeniu Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej, powołując jednocześnie gen. Józefa Hallera na dowódcę Armii Ochotniczej. Na apel władz i dzięki osobistemu zaangażowaniu charyzmatycznego dowódcy Armii Ochotniczej do wojska zgłosiło się ponad 100 tys. ideowych ochotników, co w dużej mierze również przyczyniło się do zwycięstwa nad bolszewikami.

10 lipca – podczas trwającej od 5 lipca międzynarodowej konferencji w belgijskim Spa, poświęconej kwestiom realizacji traktatu wersalskiego, premier Wielkiej Brytanii Lloyd George, w zamian za deklarację pomocy mediacyjnej między Polską a Sowietami, podjął próbę wymuszenia na rządzie polskim przyjęcia tzw. linii Curzona (biegnącej mniej więcej na linii Bugu) jako wschodniej granicy RP. Żądał ponadto od strony polskiej natychmiastowego przerwania działań wojennych, demobilizację w ciągu miesiąca Wojska Polskiego, a następnie zredukowania armii polskiej do 50 tys., likwidację polskiego przemysłu zbrojeniowego oraz przekazania zapasów broni przekraczających potrzeby zredukowanej armii polskiej na potrzeby… Armii Czerwonej.

11 lipca – Polska przegrała plebiscyt terytorialny na Warmii i Mazurach, w wyniku czego ziemie te, zgodnie z postanowieniami międzynarodowymi, przypadły Niemcom.

21 lipca – Niemieccy robotnicy portowi w Gdańsku odmówili rozładowania statków brytyjskich wiozących amunicję dla walczących z bolszewikami oddziałów polskich. Niemcy ogłosiły zakaz przewozu przez swoje terytorium broni, amunicji i sprzętu wojskowego dla walczącej Polski. Jednocześnie zgodzono się, aby w Tylży i Królewcu powstały punkty werbunkowe do Armii Czerwonej. Niemieckie koła wojskowe na czele z gen. Hansem von Seectem podjęły także akcje wspierające bolszewików, przekazując im znaczne środki finansowe.W tym samym czasie odbyły się strajki czeskich kolejarzy, które sparaliżowały dostawy broni i sprzętu dla Polski przekazane przez Francję i Węgry.

23 lipca – polscy komuniści w Moskwie na czele z Julianem Marchlewskim, Feliksem Dzierżyńskim i Feliksem Kohnem zawiązali Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, który w przypadku zwycięstwa Armii Czerwonej miał przejąć władzę w Polsce, wcielając kraj do Rosji bolszewickiej. Od 30 lipca Komitet działał w Białymstoku, a później przeniósł się wraz z postępującym frontem do Wyszkowa, gdzie kwaterował na miejscowej plebanii. Tamże spotkał się z członkami komitetu Stefan Żeromski, który opisał to wydarzenie w opowiadaniu Na probostwie w Wyszkowie. Autor Przedwiośnia kończył opowiadanie konkluzją dedykowaną członkom komunistycznego „rządu”: Kto na ziemię ojczystą, chociażby grzeszną i złą, wroga odwiecznego naprowadził, zdeptał ją, stratował, splądrował, spalił, złupił rękoma cudzoziemskiego żołdactwa, ten się wyzuł z ojczyzny. Nie może ona być dla niego już nigdy domem, ni miejscem spoczynku. Na ziemi polskiej nie ma dla tych ludzi już ani tyle miejsca, ile zajmą stopy człowieka, ani tyle, ile zajmie mogiła.

24 lipca – wobec dymisji rządu Władysława Grabskiego, Naczelnik Państwa Józef Piłsudski powołał Rząd Obrony Narodowej pod przewodnictwem Wincentego Witosa Ignacego Daszyńskiego jako wicepremiera.

24 lipca – na Jasnej Górze Episkopat Polski dokonał aktu poświęcenia narodu Najświętszemu Sercu Jezusa oraz uroczyście ponowił śluby Jana Kazimierza, ustanawiając Matkę Bożą Królową Polski.

6 sierpnia – Józef Piłsudski podpisał rozkaz nr 8358/III, przygotowany przez Sztab Generalny zgodnie z wytycznymi Naczelnego Wodza, o przeniesieniu Frontu Północno-Wschodniego na linię Wisły, odpieraniu ataków bolszewickich na przedpolu warszawskim oraz przegrupowaniu armii i kontruderzeniu znad Wieprza. Plan ujęty w rozkazie przesądził o zwycięstwie nad Armią Czerwoną w Bitwie Warszawskiej. Na kształt planu polskiej ofensywy duży wpływ miały prace zespołu kryptologów, kierowanego przez naczelnika Wydziału II Radiowywiadu Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Generalnego, kpt. Jana Kowalewskiego, który złamał bolszewickie szyfry, dając tym samym wgląd w plany sowieckiego uderzenia.

7 sierpnia – Węgrzy zadeklarowali wojskową pomoc dla walczącej z bolszewikami Polski w sile 30 tys. żołnierzy kawalerii. Rząd Czechosłowacji nie wyraził zgody na przejazd wojska węgierskiego przez swoje terytorium. Do walczącej Polski dotarło natomiast z Węgier blisko 100 mln sztuk amunicji.

8 sierpnia – we wszystkich kościołach Warszawy odbyły się całodzienne adoracje Najświętszego Sakramentu, a wieczorem kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców zgromadziło się na pl. Zamkowym, gdzie o zwycięstwo modlono się przy relikwiach św. Andrzeja Boboli i bł. Władysława z Gielniowa.

10 sierpnia – w Warszawie w Sztabie Generalnym odbyła się narada z udziałem Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego, Szefa Sztabu gen. Tadeusza Rozwadowskiego oraz generałów Kazimierza Sosnkowskiego i Maxima Weyganda. Omówiono na niej szczegóły kontrofensywy znad Wieprza – operacji kluczowej dla pomyślności Bitwy Warszawskiej.

11 sierpnia – Sejm RP uchwalił ustawę o ustanowieniu nowego odznaczenia – Krzyża Walecznych, za zasługi w walkach z bolszewikami. Rada Obrony Państwa wydała rozporządzenie o utracie obywatelstwa polskiego wskutek niespełnienia obowiązku służby wojskowej. Rada powołała także nadzwyczajny Trybunał Obrony Państwa, pod przewodnictwem prof. Oswalda Balzera, który miał być sądem nadzwyczajnym do ewentualnego osądzania wyższych dowódców za przejawy tchórzostwa w czasie prowadzenia działań wojennych. Szczęśliwie Trybunał nie musiał procedować żadnych spraw.

12 sierpnia – Józef Piłsudski udał się z Warszawy do Puław, aby osobiście nadzorować i kierować planowaną kontrofensywą wojsk polskich walczących z bolszewikami. Przed wyjazdem spotkał się między innymi z kard. Aleksandrem Kakowskim, prosząc go o przydział do armii jak największej liczby kapelanów wojskowych, którzy byliby gotowi do dzielenia trudów wojennych. W rozmowie z Aleksandrą Szczerbińską powiedział: rezultat każdej wojny jest niepewny, aż do jej skończenia. Wszystko jest w ręku Boga.

13 sierpnia – Józef Piłsudski stanął na czele grupy uderzeniowej wojsk polskich skoncentrowanych nad Wieprzem. Gen. Maxim Weygand zapisał: W ciągu trzech dni, które Marszałek spędził wśród wojsk, zelektryzował je; przelał z własnej duszy w duszę walczących ufność i wolę pokonania wszelkich przeszkód. Pod żadnym innym dowódcą wojsko polskie nie dokonałoby z tym uniesieniem zażartym tej ofensywy.

14 sierpnia – w bitwie pod Ossowem koło Warszawy zginął bohaterski kapelan 236 Pułku Piechoty Armii Ochotniczej ks. Ignacy Skorupka, stając się symbolem oporu przeciwko bolszewizmowi. Walcząca pod dowództwem gen. Władysława Sikorskiego 5 Armia rozpoczęła bitwę nad Wkrą.

15 sierpnia – rozpoczęła się bitwa z bolszewikami na Przedmościu Warszawskim (między innymi pod Radzyminem i Nieporętem), w której wyniku została zatrzymana ofensywa sowiecka. To początek bitwy warszawskiej – największego polskiego zwycięstwa we współczesnych dziejach, uznanego przez Lorda Edgara Vincenta d’Abernona za 18. decydującą bitwę w dziejach świata. Nazwana została Cudem nad Wisłą. Papież Jan Paweł II, podczas pielgrzymki do Polski w 1991 r., modląc się przy trumnie Marszałka Józefa Piłsudskiego na Wawelu, powiedział, że: narzędziem tego cudu w znaczeniu militarnym był niewątpliwie Marszałek Józef Piłsudski i cała polska armia. Wcześniej podobną opinię wyraził metropolita warszawski kard. Aleksander Kakowski, stwierdzając: Cud nad Wisłą jest oczywiście dziełem Opatrzności, ale też i dziełem armii, i całego narodu, który w kilkudniowych zmaganiach w obronie Stolicy wyładował całą swą energię i poświęcenie.

16 sierpnia – rozpoczęła się zwycięska kontrofensywa wojsk polskich znad Wieprza w sile pięciu dywizji (Grupa Manewrowa) dowodzonych przez Józefa Piłsudskiego w kierunku Mińska Mazowieckiego, Brześcia i Siedlec. Następuje odwrót bolszewików spod Warszawy.

17 sierpnia – miała miejsce bohaterska obrona Zadwórza koło Lwowa („Polskie Termopile”), gdzie 330 ochotników polskich, głównie młodzieży lwowskiej, pod dowództwem kpt. Bolesława Zajączkowskiego stawiło opór kilkunastokrotnie silniejszym oddziałom 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego. W walkach zginęło 318 żołnierzy.

18–19 sierpnia – bohaterska obrona Płocka przed bolszewikami. W walkach obok żołnierzy wsławiła się ludność cywilna i młodzież, a wśród nich trzynastoletni harcerz Tadeusz Jeziorkowski, najmłodszy w dziejach kawaler Krzyża Walecznych.

19 sierpnia – w Katowicach wybuchło II powstanie śląskie. Zaciekłe boje wojsk polskich z bolszewikami pod Ciechanowem, Makowem i Przasnyszem. Dowódca Frontu Zachodniego Michaił Tuchaczewski podjął decyzję o pełnym odwrocie wojsk bolszewickich.

22 sierpnia – oddziały Wojska Polskiego wyparły bolszewików z Białegostoku. W walkach wsławił się ówczesny podporucznik 1 Pułku Piechoty Legionów Emil August Fieldorf, późniejszy generał „Nil”, który za męstwo okazane w walkach odznaczony został Krzyżem Walecznych.

30 sierpnia – rozbicie resztek 16 i 3 Armii bolszewickiej pod Białymstokiem przez 1 Dywizję Piechoty Legionów dowodzoną przez gen. Edwarda Rydza „Śmigłego”. Następuje odwrót wojsk sowieckich za Niemen.

31 sierpnia – pod Komarowem koło Zamościa, w największej w XX w. bitwie kawalerii, oddziały WP pod dowództwem gen. Juliusza Rómmla rozbiły 1 Armię Konną Siemiona Budionnego. Po bitwie tej przywódca bolszewickiej Rosji Włodzimierz Lenin stwierdził: Polska wojna 1920 r. była najważniejszym punktem zwrotnym nie tylko w polityce Rosji Sowieckiej, ale także w polityce światowej. Tam wszystko było do wzięcia. Lecz Piłsudski i jego Polacy spowodowali gigantyczną, niesłychaną klęskę sprawy światowej rewolucji.

1–2 września – oddziały litewskie bez uprzedzenia zaatakowały walczące z bolszewikami oddziały WP, co dało początek kilkudniowym walkom w okolicach Suwałk, Sejn i Augustowa.

10 września – oddziały WP zdobyły Krasnopol i Sejny, w Smolarach nad Bugiem wojska gen. Stanisława Bułaka-Bałachowicza rozbiły doborowe oddziały bolszewickie.

12–18 września – oddziały WP oswobodziły od bolszewików Kowel, Kobryń, Tarnopol, Równe, Złoczów, Biały Kamień i Olesno.

14 września – polska delegacja pod przewodnictwem Jana Dąbskiego udała się do Rygi, aby rozpocząć rozmowy rozejmowo-pokojowe z bolszewikami.

24–28 września – w bitwie niemeńskiej, w walkach o Grodno, Lidę, Wołkowysk i Baranowicze wojska polskie 2 i 4 Armii pod dowództwem Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego rozbiły 3, 15 i 16 Armie bolszewickie, co ostatecznie przesądziło o zwycięstwie Polski nad Rosją bolszewicką.

3 października – oddziały WP rozbiły pod Horodyszczem 144 Dywizję Strzelców Armii Czerwonej, nad Prypecią polska kawaleria rozgromiła 44 Dywizję Strzelców, biorąc do niewoli 1200 jeńców. W komunikacie Sztabu Generalnego Wojska Polskiego napisano: nieprzyjaciel nie jest zdolny do stawiania oporu i dlatego wycofuje pospiesznie swe zdemoralizowane oddziały w kierunku wschodnim.

7 października – w Suwałkach została zawarta umowa wojskowa między Polską a Litwą, na mocy której nastąpiło zawieszenie broni i ustalenie linii demarkacyjnej na Suwalszczyźnie.

7–9 października – wykonując tajne polecenie Józefa Piłsudskiego, kilka pułków tworzących Grupę Operacyjną Bieniakonie pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego oficjalnie „wypowiedziało posłuszeństwo” polskiemu dowództwu i zajęły zbrojnie Wilno i Wileńszczyznę, wypierając stamtąd wojska litewskie (tzw. bunt Żeligowskiego). Jak wspominał gen. Lucjan Żeligowski, Józef Piłsudski podczas rozmowy 20 września 1920 roku powiedział mu: Jeżeli teraz Wilna nie wyratujemy, to historia nam tego nie daruje […] Trzeba, aby ktoś wziął na siebie całą sprawę […] Tylko pamiętać należy, że wszystkich mamy przeciwko sobie, nawet społeczeństwo polskie, które nie rozumie sprawy litewskiej. Może nastać chwila, kiedy będzie pan miał przeciwko sobie nie tylko opinię świata, ale i Polski […] Trzeba to wszystko wziąć na siebie. Tego nie mogę rozkazać. Takich rzeczy się nie rozkazuje. Na zajętym obszarze powołano samodzielny twór państwowy – Litwę Środkową.

8 października – w wywiadzie dla pisma „Front” Józef Piłsudski stwierdzał: musimy uczynić wszystko, aby Polska wyszła z tej wojny zabezpieczona. Historia dała nam takie warunki, że może przez setki lat takie nie wystąpią. Wstydem byłoby, gdyby nasze pokolenie je zmarnowało, gdyby nie wykorzystało ich dla przyszłych pokoleń. Mamy swoją wojnę polską, jakiej dawno nie mieliśmy. Niezależność nam darowano, ale ugruntować ją musimy własną krwią”.

18 października – oficjalnie wstrzymano działania zbrojne na froncie polsko-bolszewickim. Józef Piłsudski wydał rozkaz do żołnierzy na zakończenie wojny w którym pisał między innymi: Od pierwszej chwili życia swobodnej Polski wyciągnęło się ku niej mnóstwo pożądliwych rąk, by ją utrzymać w stanie bezsiły, by jeśli już istnieje, była igraszką w ręku innych, biernym polem dla intryg całego świata. Naród polski porwał się jednak do broni, zrobił ogromny wysiłek. […] Żołnierze, zrobiliście Polskę mocną, pewną siebie i swobodną. Możecie być dumni i zadowoleni ze spełnienia swego obowiązku. Kraj, co w dwa lata potrafił wytworzyć takiego żołnierza, jakim wy jesteście, może spokojnie patrzeć w przyszłość.

21 października – po dwóch tygodniach walk wojska Litwy Środowej zawarły rozejm z oddziałami litewskimi.

14 listopada – na pl. Zamkowym w Warszawie odbyła się uroczystość wręczenia buławy marszałkowskiej Józefowi Piłsudskiemu. Przemówienie wygłosił najstarszy wiekiem oficer WP, gen. Karol Trzaska-Durski, buławę zaś wręczył szeregowiec, najmłodszy kawaler Orderu Virtuti Militari, Jan Żywek.

22 listopada – Józef Piłsudski odznaczył miasto Lwów Orderem Virtuti Militari. Podczas uroczystości powiedział między innymi: Lwów w dniach dla niego ciężkich stał się zbiorowym żołnierzem. Od jego pewności i jego wiary zależało, czy każdy żołnierz stać będzie spokojnie na placówce. A miasto jest w cięższych warunkach niż żołnierz na froncie. […] Miasto musi brać udział w zbiorowym wysiłku, musi opanować swój lęk, trzymać na wodzy swoją niepewność, by strachem nie zarazić tych, którzy stoją na jego straży. Tych kilkadziesiąt dni walki uczyniły ze Lwowa dzielnego żołnierza. Dlatego ja, jako Naczelny Wódz, który ma za zadanie odznaczać najdzielniejszych wśród dzielnych, najwaleczniejszych wśród walecznych, za całą sumiennością, a zarazem z uczuciem szczęścia rozstrzygnąłem, że mogę dać zbiorowemu żołnierzowi – miastu waszemu – najwyższą odznakę wojskową.

8 grudnia – w Archikatedrze Warszawskiej odbyło się uroczyste dziękczynienie za zwycięstwo w wojnie z bolszewikami. Mszy św. przewodniczył abp Józef Teodorowicz.

17 grudnia – Sejm Ustawodawczy RP uchwalił przejęcie przez państwo polskie byłych rosyjskich dóbr państwowych oraz majątków carskiej rodziny na ziemiach wschodnich RP i przekazanie tej ziemi zdemobilizowanym żołnierzom Wojska Polskiego.

31 grudnia – w Warszawie zainaugurował działalność Związek Harcerstwa Polskiego.

1921

1 stycznia – w rozkazie noworocznym do żołnierzy Józef Piłsudski napisał między innymi: Po raz pierwszy w wolnej Polsce obchodzimy święta w pokoju, nie w wojnie, po raz pierwszy spotykamy Nowy Rok nie wśród grzmotu dział i trajkotu karabinów. I gdy w początku istnienia naszego państwa cały wysiłek narodu skierować się musiał na złożenie dowodu swej żywotności i mocnej woli do wolnego bytu w ostrej walce i krwawej wojnie, to teraz takie same dowody dać musimy w pracy pokojowej. Długoletnia niewola zatrzymała pod wieloma względami nasz rozwój, spaczyła mnóstwo naszych usiłowań. Więc teraz wszyscy obywatele wolnej Polski muszą wykorzystać czas pokoju i zdobyć się na wielki wysiłek woli, na duże natężenie pracy, aby w krótkim czasie dogonić świat cały i stanąć, jako równi, w wielkiej rodzinie wolnych narodów.

15 stycznia – w Genewie podpisano układ polsko-rumuński o przyjaźni, mający na celu obronę obu państw przed Związkiem Sowieckim.

3 lutego – Sejm Ustawodawczy RP uchwalił ustawę o odnowieniu Orderu Orła Białego jako najwyższego polskiego odznaczenia cywilnego oraz ustanowił Order Odrodzenia Polski (Polonia Restituta).

19 lutego – w Paryżu Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podpisał polsko-francuską umowę polityczną wraz z tajną konwencją wojskową, zobowiązującą oba kraje do współdziałania na wypadek napaści ze strony Niemiec. Podczas wizyty we Francji Piłsudski odznaczył bohaterskiego dowódcę z I wojny światowej, marsz. Ferdynanda Focha, Orderem Virtuti Militari. Sam został odznaczony Legią Honorową oraz otrzymał honorowe obywatelstwo miasta Verdun.

17 marca – Sejm Ustawodawczy RP uchwalił Konstytucję Rzeczypospolitej (tzw. konstytucję marcową), ustanawiającą w Polsce system rządów parlamentarno-gabinetowych. W preambule konstytucyjnej stwierdzano:

W Imię Boga Wszechmogącego!

My, Naród Polski, dziękując Opatrzności za wyzwolenie nas z półtorawiekowej niewoli, wspominając z wdzięcznością męstwo i wytrwałość ofiarnej walki pokoleń, które najlepsze wysiłki swoje sprawie niepodległości bez przerwy poświęcały, nawiązując do świetnej tradycji wiekopomnej Konstytucji 3-go Maja – dobro całej, zjednoczonej i niepodległej Matki-Ojczyzny mając na oku, a pragnąc Jej byt niepodległy, potęgę i bezpieczeństwo oraz ład społeczny utwierdzić na wiekuistych zasadach prawa i wolności, pragnąc zarazem zapewnić rozwój wszystkich Jej sił moralnych i materialnych dla dobra całej odradzającej się ludzkości, wszystkim obywatelom Rzeczypospolitej równość, a pracy poszanowanie, należne prawa i szczególną opiekę Państwa zabezpieczyć – tę oto Ustawę Konstytucyjną na Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Polskiej uchwalamy i stanowimy.

18 marca – w Rydze Rzeczpospolita Polska oraz Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna Republika Rad, Białoruska Socjalistyczna Republika Rad i Ukraińska Socjalistyczna Republika Rad zawarły traktat pokojowy kończący wojnę polsko-bolszewicką i wyznaczający wschodnią granicę Polski. Wśród zapisów traktatu znalazły się także, niezrealizowane przez Rosję do dziś, punkty nakazujące zwrot zagrabionych w Polsce w czasie zaborów i wojny polsko-bolszewickiej dzieł sztuki oraz wpłatę 30 mln rubli w złocie jako rekompensatę za wkład ziem polskich w rozwój gospodarczy Rosji w czasie zaborów.

20 marca – odbył się plebiscyt terytorialny na Górnym Śląsku. Nadużycia czynione przez stronę niemiecką (masowe zwożenie z głębi Niemiec na teren plebiscytowy ludności pochodzenia niemieckiego) spowodowały przegranie plebiscytu przez stronę polską.

2/3 maja – w reakcji na krzywdzącą Polskę decyzję Rady Ambasadorów w sprawie podziału Górnego Śląska wybuchło III powstanie śląskie, na którego czele stanął Wojciech Korfanty. Polacy zajęli Katowice, Bytom, Tarnowskie Góry i Pszczynę.

22–26 maja – trwały zaciekłe boje powstańców śląskich o Górę św. Anny.

12 października – Rada Ligi Narodów podjęła decyzję o podziale Górnego Śląska między Polskę i Niemcy, w wyniku czego Polska otrzymała zaledwie 30% tego obszaru.

21 października – Józef Piłsudski wraz z generalicją odbył pielgrzymkę na Jasną Górę w intencji dziękczynnej za zwycięstwo nad bolszewikami w 1920 roku. Po Mszy św., którą celebrował ks. Marian Tokarzewski, Marszałek w obecności metropolity częstochowskiego, bp. Władysława Krynickiego, złożył „Akt oddania Polski opiece Najświętszej Maryi Panny”,

napisany przez bp. Józefa Pelczara.

* * *

Proces kształtowania granic II Rzeczypospolitej zakończył się w roku 1922 wraz z rozwiązaniem statusu Litwy Środkowej. 8 stycznia 1922 odbyły się wybory do Sejmu Litwy Środkowej. W liczącym 113 posłów parlamencie, zwycięstwo odnieśli zwolennicy integracji z Rzecząpospolitą. 20 lutego Sejm Litwy Środkowej obradujący pod przewodnictwem Antoniego Łokuciewskiego przyjął „Uchwałę w przedmiocie przynależności państwowej Ziemi Wileńskiej”. Za wnioskiem o przyłączeniu do Polski głosowało 96 posłów, 6 wstrzymało się od głosu, a 11 nie wzięło udziału w głosowaniu. W przyjętej uchwale napisano między innymi: Ziemia Wileńska stanowi bez warunków i zastrzeżeń nierozerwalną część Rzeczypospolitej Polskiej. 6 kwietnia Sejm Ustawodawczy RP przyjął ustawę „O objęciu władzy państwowej nad Ziemią Wileńską” w kształcie proponowanym przez Sejm Wileński, a 18 kwietnia w Wilnie odbyły się uroczystości, w czasie których włączono Wileńszczyznę w skład państwa polskiego.