Bojownikom niepodległości

Franciszek Jach

(1894–1944)

Franciszek JachUrodził się 28 stycznia 1894 r. w Januszkowie pow. Żnin. Syn Antoniego i Franciszki z Cieślaków.

Uzyskał maturę w Gimnazjum Humanistycznym w Nakle (1914 r.). Należał wówczas (od 1909 r.) do Towarzystwa T. Zana. Następnie podjął studia prawnicze.

Organizator Polskich Drużyn Strzeleckich w Nakle. W lipcu 1914 r. odbył ćwiczenia w PDS w Krakowie.

W czasie I wojny światowej 15 listopada 1914 r. powołany do armii niemieckiej. Służył w 2 pap, a od 1 maja 1916 r. w baterii plot na froncie wschodnim. Od 1 czerwca 1917 do 15 marca 1918 r. kształcił się w Szkole Lotniczej na Ławicy. Następnie był instruktorem w szkole strzelców lotniczych. 27 grudnia przyleciał z samolotem do wsi Wapno, gdzie przejęli go powstańcy wielkopolscy. Był to pierwszy samolot powstańczy.

Od 29 grudnia 1918 r. brał udział w powstaniu wielkopolskim. Jako dowódca plut. brał udział w walkach pod Mroczą, Ślesinem, Szubinem i Żninem. 6 stycznia 1919 r. dostał się do niewoli niemieckiej, z której cztery dni później zbiegł. 18 stycznia 1919 r. został instruktorem w Szkole Lotniczej na Ławicy. Toczył walkę z lotnictwem niemieckim nad Bydgoszcza. Zestrzelił niemiecki samolot nad Kcynią; było to pierwsze zwycięstwo powietrzne lotnika powstania wielkopolskiego. Od 18 lutego w stopniu ppor. pil. służył na froncie w I esk. lotniczej wielkopolskiej (potem 12 esk. wywiadowcza). Odbył 21 lotów bojowych. 8 maja pod Samborem zniszczył ukraiński baolon obserwacyjny, został przy tym ranny w głowę i dostał się do niewoli. Przebywał w obozie jenieckim w Rohatynie. Na wiadomość o chęci przekazania jeńców bolszewikom zbiegł z niewoli i powrócił do esk. Brał udział w walkach z bolszewikami. 10 maja 1920 r. w rejonie lotnicka Sołtanówka zestrzelił samolot bolszewicki.

Ppor. Jach jest młodym niezwykłej dzielności oficerem i lotnikiem. Pełen inicjatywy chętnie podejmuje się zadań trudnych i niebezpiecznych, wykonuje je zawsze ściśle, nigdy nie patrząc na ryzyko. Za bohaterskie zachowanie się na froncie galicyjskim w zimie roku 1919 podany został do Krzyża V.M. V klasy. Od tego czasu wykonał długi szereg śmiałych i dalszych lotów oraz brał wybitny udział w walkach eskadry z piechotą nieprzyjaciela i z wielu lotów aparat jego wracał uszkodzony nieprzyjacielskimi pociskami.

W zimie 1919 r. odbył szereg lotów do Bydgoszczy i Zbąszyna i odbył nad Bydgoszczą powietrzną walkę.

Od 1 grudnia 1920 r. dowódca esk. szkolnej w Oficerskiej Szkole Obserwatorów Lotniczych. Zweryfikowany jako kpt. pil. z 1 czerwca 1919, do 10 listopada 1922 r. pozostawał na różnych stanowiskach w tej szkole. Przeniesiony do 3 plotn., 2 lutego 1924 r. został skierowany na kurs doskonalący oficerów w Chełmie. Po jego ukończeniu od 17 marca 1925 r. dowódca 5 esk. lotniczej 3 plotn. Następnie dowódca 112 esk. lotniczej. 18 stycznia 1926 r. objął funkcję dowódcy dyonu myśliwskiego tego pułku. 2 listopada 1927 r. skierowany na I Kurs Dowódców Eskadr w Oficerskiej Szkole Lotniczej w Dęblinie, który ukończył w kwietniu 1928 r. 5 lipca wyznaczony dowódcą esk. treningowej 3 plotn, od 23 grudnia 1929 r. był oficerem nadzoru technicznego Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa. 31 maja 1933 r. przeniesiony w stan spoczynku.

Konstruktor szybowców i czynny zawodnik. W 1923 r. zbudował szybowiec „Żabuś”, a w 1925 r. – „Bimbuś”. W 1931 r. na szybowcu „Czajka I” ustanowił rekord Polski pod względem długości lotu (3 godziny 12 minut 16 sekund).

Należał do Związku Powstańców Wielkopolskich.

W sierpniu 1939 r. zmobilizowany do Wojska Polskiego.

Podczas kampanii wrześniowej organizował obronę przeciwlotniczą Dęblina, a potem w Zamościu i Lwowie. Po zakończeniu walk wyjechał do Torunia. W 1940 r. zagrożony aresztowaniem przez Niemców wyjechał na Lubelszczyznę. Jako „Aleksander Krajewski” ukrywał się na terenie Zamojszczyzny. Brał udział w działalności konspiracyjnej w szeregach AK. Zajmował się rozpoznaniem terenów wokół lotniska w Mokrem pod Zamościem oraz rozpoznawaniem składów bomb w Zawadzie i oceną potencjalnych lądowisk pod kątem ich przydatności do przyjmowania zrzutów zaopatrzenia. Ranny 9 lub 11 maja 1944 r. podczas sowieckiego bombardowania Lublina.

Zmarł z ran 13 maja 1944 r. w szpitalu w Lublinie i został pochowany na tamtejszym Cmentarzu Parafialnym przy ul. Lipowej.

Odznaczony orderem Virtuti Militari 5 kl., dwukrotnie Krzyżem Walecznych, Medalem Niepodległości i srebrnym Krzyżem Zasługi.

Żonaty, miał dwóch synów.

Źródła

H. Bagiński, U podstaw organizacji Wojska Polskiego 1908–1914, Warszawa 1935; „Monitor Polski” nr 259/1932; Rocznik oficerski 1923, 1924, 1928, 1932; B. Szwedo, Na bieżni i w okopach. Sportowcy odznaczeni Orderem Wojennym Virtuti Militari 1914–1921 1939–1945, Rzeszów 2011; B. Tuszyński, Księga sportowców polskich ofiar II wojny światowej 1939–1945, Warszawa 1999; J. Zieliński, W. Wójcik, Lotnicy-Kawalerowie Orderu Wojennego Virtuti Militari 1919–1920 t. I, Warszawa-Toruń 2005.