Maria Zalewska z d. Zdziarska

Urodziła się 3 lipca 1898 r. w  majątku rodziców w Grotowicach k. Rzeczycy w powiecie Rawskiem. Córka Kazimierza Zdziarskiego, inżyniera drogowego, właściciela dużego majątku i Kamilli z Arkuszewskich. Miała sześcioro rodzeństwa – braci Stanisława Kazimierza (1895–1975), Zbigniewa (1899–1970), Tadeusza (1904–1939) i Kazimierza Mariana (1907–1971) oraz siostry: Annę Kamillę (1897–1989) i Janinę (1901–1999).

Do dwunastego roku życia nauki pobierała w domu. W latach 1910–1914 kształciła się w 7-klasowej szkoły żeńskiej (gimnazjum) prowadzonej przez panią W. Pawlicką w Klarysewie. Od roku 1912 należała do harcerstwa. W roku 1914 była założycielką i drużynową V Drużyny Żeńskiej im. Adama Mickiewicza przy pensji p. Pawlickiej. Do połowy 1915 r. przebywała w domu ucząc młodszego brata i prowadząc kursy wieczorowe dla młodzieży wiejskiej. W latach 1914–1916 działała też razem z matką w Stowarzyszeniu Ziemianek. Następnie przez rok uczęszczała w Warszawie na Kursy Naukowe przygotowujące do matury. W tym czasie nauczała także historii i geografii na kursie dla robotnic.

W grudniu 1914 r. drużyna ta została przeniesiona do Warszawy, gdzie istniała już jako drużyna międzyszkolna. W roku 1915 była także założycielką i drużynową II Drużyny Żeńskiej im. Tadeusza Kościuszki, powstałej przy pensji działaczki oświatowej Pauliny Hewelke (1854–1924). Była także członkiem Komendy Okręgu i Komendy Naczelnej Skautek Polskich. W roku 1917 uczestniczyła w reorganizacji Harcerstwa Polskiego, została członkiem Komendy Naczelnej ZHP. Należała do Polskiej Organizacji Wojskowej.

2 października 1916 r. jako ekstern złożyła egzamin dojrzałości, a 16 października tego roku wstąpiła na Wydział Lekarski Uniwersytetu Warszawskiego; przerwała studia z powodu zaangażowania w walkę o niepodległość Polski.

Od 5 listopada 1918 r. brała czynny w działaniach wojskowych na terenie Warszawy, między innymi w przejęciu od Niemców i reorganizacji Szpitala Ujazdowskiego. Pełniła funkcję sanitariuszki w tym szpitalu. 5 grudnia 1918 r. wyjechała pierwszym pociągiem sanitarnym do walczącego Lwowa, gdzie pracowała jako medyczka w kolumnie sanitarnej Armii Wschód. Od maja 1919 r. brała udział w wojnie z Rosją bolszewicką lat 1919–1920 jako sanitariuszka 5 kompanii 4 Pułku Piechoty Legionów. 30 września 1919 r. otrzymała od Dowództwa 2 Dywizji Legionów trzymiesięczny urlop celem kontynuowania studiów. Podczas urlopu złożyła egzaminy z fizjologii, z chemii fizjologicznej oraz z histologii i embriologii. Jeszcze we wrześniu 1919 r. została powołana na stanowisko podlekarza III baonu 4 pp Legionów. Na stanowisku tym pracowała do 14 lutego 1920 r. Ponownie powołana do Wojska Polskiego w dniu 17 kwietnia 1920 r. jako lekarz szpitala polowego nr 605 uczestniczyła w ofensywie kijowskiej i w odwrocie spod Kijowa. 6 lipca 1920 r. otrzymała kolejny urlop na kontynuowanie studiów. Wobec dramatycznej sytuacji na froncie, zorganizowała w powiecie Rawskiem ochotniczą kompanię sanitarną z którą została przydzielona do Brygady Jazdy Nr 1 i wysłana na front pod Hrubieszów. Tam, od 9 sierpnia 1920 r. pełniła funkcję podlekarza II baonu 4 pp Legionów. 22 sierpnia 1920 r. dostała się do niewoli bolszewickiej z której zbiegła i powróciła do swojego pułku. We wniosku dowództwa II baonu 4 pp Legionów z 11 września 1920 r. o nadanie jej orderu Virtuti Militari napisano:

Dn. 22 VIII 1920 r. t.j. w pierwszych dniach walk 4 pp Leg. o Hrubieszów II/ 4 pp Leg. został zmuszony przez przeważające siły nieprzyjacielskie do opuszczenia zajmowanych pozycji we wsi Gródku na wschód od Hrubieszowa. Wskutek tego, że nieprzyjaciel zająwszy Hrubieszów znajdował się na tyłach baonu, dalej wskutek nacierającej kawalerii nieprzyjaciela i nadzwyczaj uciążliwej drogi odwrotu przez rzekę Huczwę i rozciągające się wzdłuż niej bagna odwrót nie mógł się odbyć w należytym porządku. Znajdująca się podówczas przy komp. 7-mej, a następnie 8-mej podlekarz Maria Zdziarska nie zważając tak na grożące jej ze strony nacierającego npla jak i gęstego ognia niebezpieczeństwo wycofując się wśród ostatnich żołnierzy opatrywała pozostałych rannych, słowami i własnym przykładem dodając odwagi żołnierzom i wzywając ich do zachowania porządku i do obrony. Wyczerpana w końcu z sił, ugrzęznąwszy w bagnie nad rzeką Huczwą została zabrana do niewoli bolszewickiej.

W niewoli odrzuciła propozycję objęcia służby sanitarnej w oddziałach bolszewickich, dodawała żołnierzom otuchy i namawiała ich by przy pierwszej nadarzającej się okazji starali się uciec. Sama dała pierwsza przykład po temu. Prowadzona z transportem jeńców do Włodzimierza Woł. skorzystawszy z chwilowej nieuwagi pilnujących zdołała zbiedz. Nocami, wśród niezmiernie trudnych warunków dostała się do Horodła. Tutaj została jednakowoż aresztowana przez bolszewików jako podejrzana o szpiegostwo. Odesłana do więzienia w Kowlu zdołała się tak wytłumaczyć, że ją wypuszczono na wolność z czego nie omieszkała skorzystać by powtórnie próbować przedostać się przez front. Tym razem udało się jej to. Dn. 28 VIII 1920 r. przedostała się przez linię bolszewicką do 27 pp skąd wróciła do 4 pp Leg. Tutaj nadal pełni służbę sanitariuszki przy II/ 4 pp Leg.

Została ranna w bitwie pod Mołodecznem (7–14 października 1920). Po rekonwalescencji, w marcu 1921 r. pracowała w komisjach plebiscytowych na Śląsku. Brała udział w III Powstaniu Śląskim (2/3 maja do 5 lipca 1921) jako lekarz II baonu 8 Pułku Piechoty Tarnowskogórskiej. 1 czerwca 1921 r. została bezterminowo urlopowana celem dokończenia studiów.

16 czerwca 1923 r. otrzymała dyplom lekarski oraz stopień doktora wszechnauk lekarskich. W okresie studiów pracowała w Kole Medyków oraz należała do Towarzystwa „Bratnia Pomoc” Studentów Uniwersytetu Warszawskiego. Została mianowana podporucznikiem Ochotniczej Legii Kobiet.

Kończąc studia medyczne, od lipca 1923 do maja 1924 r. odbywała praktykę lekarską na Oddziale Gruźliczym Szpitala Wolskiego. Zimę 1923/1924 spędziła w osadach wojskowych nad Horyniem uczestnicząc w walce z epidemią tyfusu plamistego. Od maja do września 1924 r. pracowała w Sanatorium dla Dzieci „Na Górce” w Busku Zdroju.

Jesienią 1924 r. wyjechała do Francji, gdzie od listopada do lipca 1925 r. praktykowała na Oddziale Gruźlicy Dziecięcej dr. Armanola de Lille’a w paryskim Szpitalu Herold. 25 lipca 1925 r. wyszła za mąż za Zygmunta Lubicz-Zaleskiego. Mieszkali w XVI dzielnicy Paryża przy ul. Boissiere 59. Po zamążpójściu dalej pracowała jako lekarz w paryskich szpitalach specjalizując się w leczeniu gruźlicy u dzieci. Równocześnie była przewodniczącą Zarządu Głównego Związku Młodych Polaków we Francji, wiceprzewodniczącą Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet Polskich we Francji oraz weszła w skład Rady Zarządzającej FIDAC (Fédéradation Interalliée des Anciens Combatants – Federacji Międzysojuszniczej Byłych Kombatantów), a w oddziale kobiet FIDAC była w składzie Zarządu. Z tego tytułu brała udział w wielu kongresach: w Portugalii, Czechosłowacji, Ameryce, Rumunii, Jugosławii i Belgii.

Wybuch II wojny światowej 1 września 1939 r. zastał rodzinę Zalewskich w Grotowicach, w rodzinnej posiadłości Marii, która samorzutnie zorganizowała trzy punkty sanitarne w powiecie Rawskim: w Rzeczycy, Dobrowcu i Grotowicach. Codziennie każdy ranek poświęcała szkoleniu dziewcząt w służbie sanitarnej. Od 15 września pracowała jako lekarz w szpitalu wojennym w Rawie. Jej mąż otrzymał wezwanie powrotu na swoją placówkę we Francji, i wraz z najstarszym synem Andrzejem, w lutym 1940 r. przedostał się przez Węgry do Paryża. Maria zamieszkała w Warszawie. Prowadziła sekretariat organizacji Służby Kobiet dla Obrony Kraju oraz zajmowała się szkoleniem służby sanitarnej. Od 1 października 1940 r. prowadziła także oficjalną praktykę lekarską. 1 listopada została zaprzysiężona przez dowódcę ZWZ/AK dzielnicy Śródmieście, jako lekarz VII-go zgrupowania II rejonu. Organizując służbę sanitarną zgrupowania dla 6 kompanii, rozpoczęła mobilizowanie i szkolenie dziewcząt do patroli sanitarnych, dla których opracowała regulamin. W listopadzie 1943 r. została awansowana do stopnia porucznika. Aresztowana 27 kwietnia 1944 r. przez gestapo, przesłuchiwana w siedzibie Gestapo w Alei Szucha, więziona na Pawiaku. Wobec groźby rozstrzelania, dzięki łapówce w wysokości 1000 dolarów, została wysłana do Konzentrationslager Ravensbrück, gdzie więziona była do wyzwolenia obozu przez Armię Sowiecką (30 kwietnia 1945).

Po zakończeniu wojny (8 maja 1945) Międzynarodowy Czerwony Krzyż rozpoczął ewakuację obozu Ravensbrück znalazła się w transporcie do Szwecji. Kwarantannę przeszła w obozie w Malmö, gdzie zaofiarowała swoją pomoc lekarzowi obozowemu jako specjalistka od gruźlicy. Po skończonej kwarantannie Szwedzi zaproponowali dr. Zaleskiej pracę w szpitalu. Tam, w końcu czerwca otrzymała wiadomość od męża, że jest w Paryżu po 2-letnim pobycie w Buchenwaldzie (ważył 43 kg). Natychmiast zapisała się na repatriację do Francji i powróciła do Paryża. Najstarszy syn Andrzej zginął w 1943 r. Z Warszawy udało się repatriować ich najmłodsze dzieci – Roman i Monika. Później przedostał się do Francji także Kazimierz, żołnierz 30 Dywizji Piechoty AK Okręgu Polesie, który w lutym 1946 został warunkowo zwolniony z więzienia we Wronkach, gdzie na mocy z wyroku sądu wojskowego PRL odbywał karę 10 lat więzienia.

Mimo dramatycznych przeżyć wojennych na emigracji była dalej bardzo aktywna. Pełniła funkcję wiceprzewodniczącej ZHP na teren Francji. Działała też w Zarządzie Związku Młodzieży Polskiej we Francji, wchodziła w skład Rady Towarzystwa Historyczno-Literackiego, należała też do Związku Polaków we Francji oraz Koła Byłych Żołnierzy AK. Za zasługi w pracy konspiracyjnej w kraju 1 stycznia 1961 r. została awansowana przez Naczelnego Wodza WP (na emigracji), gen. Władysława Andersa do stopnia kapitana służby zdrowia. Administrowała domem wypoczynkowym Towarzystwa Historycznego-Literackiego w Dinard w Normandii. W roku 1976 zmarł jej mąż Zygmunt. Spoczął na Cmentarzu Polskim w Montmorency. W roku 1980 przyjechała do Polski na pierwszy zjazd rodzinny. W roku 1986 wróciła na stałe. Zmarła 13 lipca 1987 r., została pochowana na Cmentarzu Przy Dawnym Trakcie Starokrakowskim w Radomiu.

Autorka wspomnień: W okopach. Pamiętnik kobiety-lekarza batalionu, 1934 oraz Płomienne czasy: dzieje rodziny polskiej w czasie II-giej wojny światowej, 2000.

Odznaczona orderem Virtuti Militari 5 kl., Krzyżem Niepodległości (1933), Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami (1942), Swastyką 4 Pułku Piechoty Legionów oraz Odznaką Orląt.

Mąż Zygmunt Lubicz-Zaleski, działacz niepodległościowy, historyk literatury, krytyk, tłumacz, poeta i publicysta. Za udział w Ruchu Oporu we Francji, aresztowany i więziony w latach 1943–1945 w Buchenwaldzie. 25 marca 1958 r. został odznaczony Krzyżem Komandorskim Republiki Francuskiej, z zaznaczeniem: Walczył Pan za Polskę i za Francję. Mieli trzech synów – Andrzeja (1926–1943), Kazimierza (ur. 1928), Romana (ur. 1933) oraz córkę Monikę (ur. 1935).