Wacław Jędrzejewicz

Urodził się 29 stycznia 1893 r. w Spiczyńcach na Ukrainie. Syn Czesława Marii Antoniego Michała (zob.), chemika, oraz Eleonory z Buchnerów. Wnuk żołnierza z 1831 r. Brat Janusza (zob.) i Marii (zob.), szwagier Marii Stattler (zob.) i Cezarii Baudouin de Courtenoday Vesmer Ehrenkreutzową (zob.).

Od 1903 r. uczył się w polskim gimnazjum gen. Pawła Chrzanowskiego w Warszawie, w którym w 1912 r. uzyskał maturę. Należał wówczas do tajnego koła samokształceniowego oraz do „Petu”. W 1912 r. odbywał loty na zbudowanym przez siebie szybowcu, stając się w ten sposób pierwszym lotnikiem w Polsce, któremu udało się przelecieć pewien dystans na określonej wysokości. Od jesieni 1913 r. studiował w Studium Rolniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wstąpił wówczas do „Zetu”.

Należał do Związku Strzeleckiego, ukończył kurs podoficerski.

Wybuch wojny zaskoczył go w Warszawie. Tam też od sierpnia 1914 r. uczestniczył w tworzeniu POW. Był kierownikiem szkół podoficerskich, a od 2 września zastępcą komendanta Wolnej Szkoły Wojskowej, skupiającej osoby pragnące szkolić się wojskowo, jednak bez składania przysięgi. Wiosną 1915 r. został dowódcą oddziału lotnego złożonego z członków tej szkoły. Mianowany ppor. piech. w I Brygadzie z dniem 7 lutego 1915, od kwietnia tego roku był szefem sztabu okręgu warszawskiego. W czerwcu kierował obozem szkoleniowym w Wiśniewie koło Jabłonny.

Równoległe kontynuował studia na kursach przemysłowo-rolniczych prof. J. Mikułowskiego-Pomorskiego w Warszawie.

Po zajęciu przez Niemców Warszawy od 5 sierpnia 1915 r. dowodził baonem warszawskim POW, tworzonym ze zgłaszających się ochotników. 19 sierpnia objął funkcję dowódcy 4 komp. tego baonu. W jego szeregach 22 sierpnia wyruszył z Warszawy i 30 sierpnia dołączył do I Brygady. Przydzielony z komp. do I baonu 5 pp LP, po jej rozwiązaniu 26 września został oficerem 1 komp., a następnie dowódcą jej plut. Uczestniczył w walkach na Wołyniu. Wobec ciężkiej choroby 4 grudnia wyjechał do szpitala. Leczył się w Kołkach, Jarosławiu i Krakowie. Po wyzdrowieniu 12 marca 1916 r. przydzielony do POW.

Został wówczas zastępcą komendanta okręgu warszawskiego, po czym od sierpnia do listopada był komendantem miasta. Następnie jako członek Komendy Naczelnej POW sprawował funkcję inspektora grupy okręgów (częstochowski, zagłębiowski i kielecki), po czym ponownie komendanta m. Warszawy. Aresztowany przez Niemców (13/14 lipca 1917 r.), został osadzony w cytadeli. Skazany przez sąd wojenny na 10 lat ciężkiego więzienia, był przetrzymywany w więzieniu mokotowskim w Warszawie. Amnestiowany 19 lipca 1918 r., do 7 września przebywał w obozie dla jeńców w Modlinie. Uwolniony, powrócił do Warszawy, obejmując stanowisko kierownika wydziału personalnego Komendy Naczelnej nr 1 POW.

Od 11 listopada 1918 r. w Wojsku Polskim. Był referentem mobilizacji POW w Oddz. I Naczelnego Dowództwa (do 15 stycznia 1919 r.). 17 grudnia awansował na por. piech. Przeniesiony do służby wywiadowczej, od 16 stycznia 1919 r. kierownik referatu w Oddz. II Naczelnego Dowództwa. Zajmował się zagadnieniami Rosji sowieckiej. Awansował na kpt. piech. Od 2 stycznia 1920 r. przebywał na kursie w Szkole Sztabu Generalnego w Warszawie. Po przerwaniu kursu od 16 kwietnia ponownie służył w Oddz. II. Razem z mjr. W. Sławkiem był delegatem Naczelnego Dowództwa do pertraktacji z dowództwem ukraińskim nad przygotowaniem konwencji wojskowej między obu państwami (podpisano ją 25/26 kwietnia). 29 maja został szefem Oddz. II 1 Armii. W trakcie nawiązywania łączności z dowództwem 2 Dywizji Litewsko-Białoruskiej 14 lipca dostał się w Wilnie do niewoli bolszewickiej. Zbiegł z niej 22 lipca i 10 września przedostał się na polską stronę. Awansowany na mjr. piech. (z dniem 1 kwietnia 1920). Po wzięciu go do niewoli marsz. J. Piłsudski pragnął go wymienić na jednego z przetrzymywanych przez Polaków wybitnych działaczy komunistycznych. Od 11 września 1920 r. ponownie w Oddz. II Naczelnego Dowództwa. W listopadzie został wyznaczony na zastępcę eksperta wojskowego na konferencję pokojową w Rydze. Podczas rokowań pracował w komisji granicznej.

Po podpisaniu traktatu pokojowego (18 marca 1921 r.) powrócił na kurs Szkoły Sztabu Generalnego. Ukończył kurs 6 września 1921 r. Od 2 października ponownie służył w Oddz. II Sztabu Generalnego. Zweryfikowany jako mjr SG piech. z 1 czerwca 1919, będąc kierownikiem referatu „Wschód” zajmował się problemami rosyjskimi. Uczestniczył w konferencji rozbrojeniowej w Moskwie (2-12 grudnia 1922). Należał do najwybitniejszych znawców problemów ZSSR. 21 października 1923 r. objął funkcję szefa wydziału II ewidencyjnego Sztabu Generalnego. W związku z rugowaniem piłsudczyków z Oddz. II, 2 lutego 1925 r. został mianowany attaché wojskowym w Japonii, od marca 1926 do wiosny 1928 r. był równocześnie chargé d’affaires i p.o. posła RP w Tokio. 1 stycznia 1928 r. awansował na ppłk. SG piech. Po powrocie do kraju w październiku 1928 r. przeszedł w stan nieczynny, a 1 lutego 1930 r. do rezerwy.

Od 15 października 1928 r. pracował jako dyrektor Departamentu Administracyjnego MSZ, a od 1 czerwca 1931 r. był dyrektorem Departamentu Konsularnego. Przeniesiony do Ministerstwa Skarbu, 6 września 1933 r. objął stanowisko wiceministra. Przeprowadził reformę uposażeń urzędników państwowych, zmierzającą do zmniejszenia liczby szczebli urzędniczych i zwiększenia różnic płacowych. Po przeprowadzeniu reformy 22 lutego 1934 r. został ministrem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Jako minister przeprowadził reformę szkolnictwa powszechnego i średniego, jak na owe czasy nowatorską. Stanowisko ministra piastował w gabinetach Janusza Jędrzejewicza, Leona Kozłowskiego i Walerego Sławka (do 12 października 1935 r.). Był także członkiem rady nadzorczej Banku Gospodarstwa Krajowego i Polskiej Kasy Opieki.

Pracował społecznie jako sekretarz generalny Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości, wiceprezes Związku Peowiaków, zastępca komendanta Koła 5 pp LP, należał do rady głównej Ligi Morskiej i Kolonialnej, należał do Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej.

Po śmierci marsz. J. Piłsudskiego, związany z grupą Walerego Sławka, został odsunięty od pracy państwowej przez marsz. Edwarda Rydza-Śmigłego.

Podczas kampanii 1939 r. 11 września zmobilizowany do Wojska Polskiego we Lwowie i przydzielony jako oficer do zadań specjalnych w Polskim Radio. Z personelem radia 17 września przeszedł do Rumunii. Podczas pobytu w tym kraju opiekował się wywiezionymi z kraju dokumentami i pamiątkami po marsz. J. Piłsudskim oraz archiwum Kapituły orderu Virtuti Militari. Włączył się też do akcji ratowania Funduszu Obrony Narodowej. Wspólnie z Henrykiem Floyarem-Rajchmanem zdołali przesłać złoto do Paryża (październik-listopad 1939). Mimo braku zainteresowania nowych władz polskich tą sprawą drogą morską przewiózł srebra funduszu z Rumunii do Marsylii (13 stycznia-5 lutego 1940). Jako wybitny piłsudczyk, nie mogąc liczyć na przydział do Wojska Polskiego, 1 marca 1940 r. przybył do Anglii, a następnie 31 marca 1941 r. do Nowego Jorku.

Tam podjął pracę zarobkową jako publicysta w „Nowym Świecie”. Nie mogąc się z niej utrzymać, pracował równolegle m.in. na farmie, w polskiej stacji radiowej w Nowym Jorku oraz w fabryce „New York Thread Grinding Corporation”.

Równocześnie brał aktywny udział w działalności politycznej. Należał do współzałożycieli Komitetu Narodowego Amerykanów Polskiego Pochodzenia, powołanego na zjeździe Polonii (20-21 czerwca 1942 r.). Zadaniem KNAPP, w którym sprawował funkcję doradcy, była obrona praw Polski na terenie USA oraz praca na rzecz wykonania postanowień wynikających z Karty Atlantyckiej i układów sojuszniczych z Anglią. Z jego inicjatywy doszło do powołania Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku (4 lipca 1943 r.). Zajmował stanowisko dyrektora instytutu (5 lipca 1943–28 września 1948).

W czerwcu 1948 r. rozpoczął pracę jako prof. w katedrze języka i literatury rosyjskiej w Wellesley College, a w latach 1958–1963 wykładał w Ripon College. Następnie przeszedł na emeryturę.

Podjął wówczas aktywną działalność jako historyk epoki J. Piłsudskiego. W 1974 r. otrzymał nagrodę Fundacji Alfreda Jurzykowskiego. Był m.in. autorem monumentalnej Kroniki życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, za którą otrzymał nagrodę Związku Pisarzy na Obczyźnie (1977 r.). Wiele cennych materiałów historycznych opublikował na łamach „Niepodległości”.

W okresie od 12 marca 1963 do 10 września 1964 r. dyrektor Instytutu Józefa Piłsudskiego, następnie sekretarz (1971 r.) i wiceprezes zarządu (19 marca 1972–1976). Od 15 marca 1977 do 19 marca 1978 r. prezes instytutu.

Po przełomie 1989 r. w Instytucie J. Piłsudskiego przyjmował przybyłych z kraju Prezydenta RP Lecha Wałęsę (1991 r.) i premiera Jana Olszewskiego (1992 r.). 17 czerwca 1992 r. awansował na gen. bryg.

Zmarł 30 listopada 1993 r. w Cheshire, USA. Pochowany na Cmentarzu Parafialnym na Powązkach w Warszawie kwat. 86.

Odznaczony orderem Virtuti Militari 5 kl., Polonia Restituta 1 i 4 kl., Krzyżem Niepodległości z mieczami, czterokrotnie Krzyżem Walecznych, złotym Krzyżem Zasługi, belgijskim orderem Leopolda 5 kl., estońskim Krzyżem Wolności 3 kl., fińskim orderem Białej Róży 2, 3 i 4 kl., francuską Legią Honorową 5 kl., japońskim orderem Św. Skarbu 3 kl. i orderem Wschodzącego Słońca 4 kl., jugosłowiańskim orderem św. Sawy 1 kl., łotewskim orderem Trzech Gwiazd 2 kl., rumuńskimi orderami Korony 1 kl. i Gwiazdy Rumunii 4 kl., szwedzkimi orderami Gwiazdy Polarnej 1 kl. i Miecza 4 kl., węgierskim Krzyżem Zasługi 1 kl. oraz włoskim orderem Korony Włoch 1 kl.

Opublikował: POW i Batalion Warszawski. Moja służba 1914–1915, Warszawa 1939, fragment w: „Żołnierz Legionów i POW” nr 3-4/1939; Wspomnienia, Wrocław 1993.

Żonaty (od 1921 r.) z Reginą Ćwielichówną (zob.), z którą się rozszedł, a od 5 IX 1931 r. z Jadwigą z Puławskich (zob.), z którą miał córkę Ewę (ur. 1932), zamężną Beck i syna Tomasza (ur. 1934), inżyniera.

Posiadał honorowe obywatelstwo Krakowa, doktoraty honoris causa Kalamazoo College i Ripon College, był członkiem honorowym koła szybowcowego w Bydgoszczy oraz Instytutu Józefa Piłsudskiego.