Uchwalona 3 maja 1791 roku „Ustawa Rządowa” na Sejmie Czteroletnim (1788–1791) regulowała ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Była pierwszą w Europie i drugą na świecie – po amerykańskiej z roku 1787 – nowoczesną konstytucją. Wprowadzała w Rzeczypospolitej ustrój monarchii konstytucyjnej – zachowywała stanową strukturę społeczeństwa, ale otwierała perspektywy dalszych przekształceń systemu państwowego. Na jej podstawie przyjęto monteskiuszowski podział władz na prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, a także zniesiono między innymi: liberum veto, konfederacje i wolną elekcję.
Część wpływowej magnaterii pod patronatem cesarzowej Rosji Katarzyny II, 27 kwietnia 1792 r. w Petersburgu zawiązała spisek przeciw projektowi Konstytucji przygotowanemu przez obóz reformatorski. W spisku wzięli udział magnaci: generał artylerii koronnej Stanisław Szczęsny Potocki jako marszałek konfederacji koronnej, hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki, hetman polny koronny Seweryn Rzewuski, generał Szymon Marcin Kossakowski i inni. Sekretarzem Konfederacji został publicysta Dyzma Bończa-Tomaszewski. Tekst aktu konfederacji zredagował generał rosyjski Wasilij Popow. Po uchwaleniu Konstytucji spiskowcy ujawnili się 14 maja 1792 r. jako Konfederacja, w niewielkim miasteczku Targowica w dobrach S. Szczęsnego Potockiego – na a wschodnim krańcu Podola.
„A że Rzeczpospolita podbita i w rękach swych ciemiężycielów moc całą mająca, własnymi się z niewoli dźwignąć nie może siłami, nic jej innego nie zostaje, tylko uciec się z ufnością do wielkiej Katarzyny, która Narodowi Sąsiedniemu przyjaznemu i sprzymierzonemu z taką sławą i sprawiedliwością panuje”.
Targowiczanie zwrócili się o pomoc wojskową do carycy Katarzyny II. 18 maja 1792 r., licząca 98 tysięcy żołnierzy rosyjska armia przekroczyła granice Rzeczypospolitej, rozpoczynając wojnę pod hasłami „obrony zagrożonej wolności”. Wojna z Rosją 1792 roku przez obóz reformatorski nazywana była wojną w obronie Konstytucji 3 maja. Polska została zdradzona przez swojego pruskiego sojusznika Fryderyka Wilhelma II i agresję rosyjską musiała odpierać sama.
Pomimo pewnych sukcesów militarnych, zwycięstwa księcia Józefa Poniatowskiego pod Zieleńcami (18 czerwca) i nierozstrzygniętej bitwy Tadeusza Kościuszki pod Dubienką (18 lipca), wojska rosyjskie podeszły pod Warszawę. Król Stanisław August Poniatowski nie widząc szans zwycięstwa, na żądanie Katarzyny II, 24 lipca 1792 r. przystąpił do Konfederacji Targowickiej. Od tego momentu Konstytucja praktycznie przestała obowiązywać. Zwołany przez przez Imperium Rosyjskie Sejm grodzieński (17 czerwca – 23 listopada 1793) uznał Sejm Czteroletni za niebyły i uchylił wszystkie ustanowione na nim akty prawne. Konstytucja 3 Maja została derogowana.
Rosja i Prusy w styczniu 1793 r. dokonały II rozbioru Polski.
Choć Konstytucja 3 maja obowiązywała jedynie przez 14 miesięcy, była wielkim osiągnięciem narodu polskiego chcącego zachować niezależność państwową oraz zapewnić możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju.
Mimo rozbiorów i upadku Rzeczpospolitej, pamięć o Konstytucji 3 maja przez kolejne pokolenia pomagała podtrzymywać polskie dążenia do niepodległości i stworzenia sprawiedliwego społeczeństwa. W Polsce uznaje się ją za ukoronowanie wszystkiego, co dobre i oświecone w polskiej historii i kulturze. Od czasu odzyskania niepodległości 11 listopada 1918 roku, Święto Konstytucji 3 maja było obchodzone jako najważniejsze święto państwowe.
* * *
Oryginał rękopiśmienny Konstytucji 3 maja przechowywano w Wilanowie w zbiorach Archiwum Publicznego Potockich zgromadzonych przez Stanisława Kostkę Potockiego, uczestnika obrad Sejmu Czteroletniego. W latach 70. XIX wieku na mocy umów rodzinnych archiwum zostało przekazane do podkrakowskich Krzeszowic, a po 1945 roku powróciło do Warszawy i znalazło się w Archiwum Głównym Akt Dawnych.